Purépecha Español achaati [achäti] hombre ajusï [ajusÔ] ajo akamba maguey akuitsi víbora, culebra, serpiente amanhejchakua [ama‚ejchakua] fruta, antojitos amatsï [amatsÄ] tejón ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] peinar ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua] peine, escobetilla ambakerani limpiar, pelar ambakerantani sanarlo ambakiti bueno ambamandini amanecer, esclarecer ambarhini [ambaÌini] limpiar, labrar (madera o piedra) ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga erokani jaÌajka] esperanza ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka] misterio ambokuta calle anchikuarhini [anchikuaÌini] trabajar anchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajador anchikuarhita [anchikuaÌita] trabajo anchperata mandado andajpinuni nacer andanguni [anda‚guni] alcanzar, alcanzarlo andangutani [anda‚gutani] acabalar, completar andarhiterani [andaÌiterani] arrimar, acercar anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua] cadera anhanchakua [a‚anchakua] pescuezo, cuello anhanhikua [a‚a‚ikua] bata, camisa, vestido anhaparhakua [a‚apaÌakua] espinazo anhatapu [a‚atapu] árbol anhaxurhini [a‚ašuÌini] pararse anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini] antojarse antsijkuni estirar antsikuni arrastrar antsitani jalar aparhikuarhini [apaÌikuaÌini] hacer calor aparhini [apaÌini] tener calor, sudar, quemarse apeenda [apënda] jilote apopu chayote arhakuni [aÌakuni] rajar arhani [aÌani] comer, tragar, tomar arhíjperani [aÌíjperani] disputar, reñir arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini] predicar arhini [aÌini] decirle arhintani [aÌintani] leer arhirukuni [aÌirukuni] atajar arho [aÌo] rastrojo arhukuni [aÌukuni] repartir, dividir, partir aspiti sabroso atajpini golpear, pegar (a una persona) atani pegar, golpear, lastimar atantani pintar atarantani vender atarhini [ataÌini] embarrar, untar atarhukuni [ataÌukuni] atajar, embarrarle (de alguna cosa en las narices) atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] quejarse, comer (alguna cosa sin ayuda del otro) auani conejo axamu [ašamu] horcón axani [ašani] enviar, mandar axu [ašu] aquí axuani [ašuani] acá axuni [ašuni] venado ch’anakua juego, deporte ch’anakua uandakua chiste ch’anani jugar ch’anarakua juguete ch’atarani machucar ch’erapiti áspero, rasposo ch’éti cola cha ustedes chakakua canoa chanoata granizo charani tronar, reventar, hacer explosión charari reventado, agrietado charhaku [chaÌaku] criatura, bebé charhapiti [chaÌapiti] rojo chatani clavar chekakua canoa chekámiti espina chekarhitani [chekaÌitani] espinarlo cherani asustar cheremikua red para pescar chéta susto, miedo chinini arrugarse chixunda [chišunda] liendre chkári leña, madera chkári uirhipiti [uiÌipiti] palo chkérani aflojar chkuanderakua mentira chkuanderani mentir chkuanderari mentiroso chkurhini [chkuÌini] picar chóchu langosta choperi duro, macizo chpíri lumbre, brasa chpíri etetsï [etetsÄ] luciérnaga chuparhini [chupaÌini] chupar chúri anoche churikua de noche chútakuarhini [chútakuaÌini] ahuyentarse chutani correrlo chutantani expulsar, corretear chuxani [chušani] seguirlo echeri tierra, terreno echerindu suelo eiakuni ofrecerle, prometerle eianguni [eia‚guni] avisar, dar aviso éjpu cabeza ekuarhu [ekuaÌu] patio enandi guayaba eperuni lazar eraani [eräni] mirar erakuni escoger eramarhandikua [eramaÌandikua] luz eramarhaskutani [eramaÌaskutani] iluminar, alumbrar eranchini alzar la vista erandini amanecer eratsintani pensar, meditar erhutani [eÌutani] encender erokani esperar eroksï [eroksÄ] comal éskua ojo etsakuni desparramar, extender etskuni prender lumbre exekuarhintani [ešekuaÌintani] encontrarse, hallarse alguna cosa exeni [ešeni] ver exentani [ešentani] hallar, encontrar exerani [ešerani] enseñar, mostrar i este iajchakua almohada iaminduecha todos iarhatsikata [iaÌatsikata] orines iarhatsini [iaÌatsini] orinar iásï [iásÄ] ahora, hoy iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] despacio, lento iauakua hielo iauani lejos, helar iauarhi [iauaÌi] metate iauarhukata [iauaÌukata] adobe ichantskani acostar (cosa larga) ichapani acostarlo, acostar ichapini acostarse icharhuta [ichaÌuta] canoa de remar ichatiru tarde ichuki plano ichupani tortillar ichuskuni tortillar ichúskuta tortilla ietani mezclar, revolver ijada ahijada ikiani enojarse ikiani exeni [ešeni] odiar ikiata ira, coraje ikiatapu ira, coraje ikichakueni jajkuni ensuciarlo ikichakueni jasï [jasÄ] bochornoso, feo ikichani asco (tener) ima él, aquel imeecha [imëcha] ellos inchákuni saquear, penetrar inchani entrar incharani hacer entrar, meter incharhini [inchaÌini] penetrar incharini adentro inde ése intsïmperakua [intsÄmperakua] regalo intsïmpini [intsÄmpini] regalar intskuni darle intskuntani entregarle intspikuarhini [intspikuaÌini] vender intspini dar ioantani llorar a gritos ioarhini [ioaÌini] llamar iondakuarhu [iondakuaÌu] tarde iondani tardar ióntki hace tiempo ióntki anapu antiguo iorheatani [ioÌeatani] regar iórhekua [ióÌekua] rio, creciente iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu] arroyo, corriente iósti largo iotati alto irekani vivir irépita cuatro cientos ireta pueblo ireta k’éri pueblo grande, ciudad irhandurhakua [iÌanduÌakua] talón, calcañar irhini [iÌini] enrollar, envolver irhintani [iÌintani] envolver por segunda vez ísï [ísÄ] así isingua [isi‚gua] armadillo ísku erátani despreciar ísku jamani vagar ísku jangua [ja‚gua] adulterio itsï [itsÄ] agua itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] bautizar itsï uerati [itsÄ uerati] fuente de agua, manantial itsïmakua [itsÄmakua] agua para beber itsïmani [itsÄmani] beber itsukua leche itsukua akuni mamar itsutani fumar itukua sal itukua jatarakua salero, tobillo itúmiti salado iuikua leña iuini leñar iunuri curva iurhiri [iuÌiri] sangre iurhiri tsïtani [iuÌiri tsÄtani] sangrar iurhitskiri [iuÌitskiri] soltera, muchacha, jovencita iurhuntani [iuÌuntani] colar (por segunda vez) iurhuntani [iuÌuntani] gotear, destilar iurhurani [iuÌurani] colar iurhuratarakua [iuÌuratarakua] coladera, colador iurhurukua [iuÌurukua] catarro iurhutsiti [iuÌutsiti] flaco iusïrhukua [iusÄÌukua] catarro ixu [išu] aquí jaakuarhini [jäkuaÌini] apurarse jacha hacha jajchutakua calzones jájki mano jájki jimbo atani pegarle con la mano jájkundini apestar, tener olor jajkundiri apestoso jajkuni embarrar, ensuciar jakajkuni creer jamani cocer, andar jandiajku solo janhanharhini [ja‚a‚aÌini] obedecer janhaskani [ja‚askani] entender janhaskua [ja‚askua] visión janhastakua [ja‚astakua] explicación janhastani [ja‚astani] hacer entender janikua lluvia, nube janintserakua llovizna jantsiri pie jantspini servir jantspiri sirviente, criada, mozo japonda laguna, lago jápu nixtamal japu t’upuri ceniza jarhaakuni [jaÌäkuni] agujerar, escoplar jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] escoplo, formón, broca jarhakuni [jaÌakuni] excavar jarhani [jaÌani] estar jarhoajpikua [jaÌoajpikua] apoyo, ayuda jarhoatani [jaÌoatani] ayudar jatani montar jatatsikua cama jatiri macizo (de edad) jatirini edad madura (tener) jatsierani acabar, terminar jatsikuarhini [jatsikuaÌini] tener jatsikuni poner jatsintani sepultar, plantar jatsirani echar jauamini hondo (en agua) jauanhini [jaua‚ini] hondo jauarakuarhini [jauarakuaÌini] levantarse jauarani levantarse jauiri pelo, cabello jaxiti [jašiti] sucio jeiaki ratón jeiaki iuiri rata jeiapanhintani [jeiapa‚intani] gustar, agradar jénchekua temblor jéncheni temblar jeuetani revolver, mezclar ji yo jikikua hipo jikuani bañarse jimajkani entonces jimanga [jima‚ga] donde jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka] baño jimbanherantani [jimba‚erantani] renovar jimbanhi [jimba‚i] nuevo jimbo por jimini allí jingoni [ji‚goni] con jingonikua [ji‚gonikua] hermana (de mujer a mujer) jini allá jirejtani respirar jirikuarhini [jirikuaÌini] esconderse jirinhani [jiri‚ani] buscar jirinhantani [jiri‚antani] buscarlo jiskani esconderlo jiuakarhini ueráni [jiuakaÌini ueráni] llorar a gritos jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua] grito jiuakuarhini [jiuakuaÌini] gritar jiuani vomitar jiuatsï [jiuatsÄ], ts’amé coyote jo sí jokuni amarrar jonguarhikua [jo‚guaÌikua] faja jonguarhitini [jo‚guaÌitini] fajado jorhenani [joÌenani] saber jorhendani [joÌendani] enseñar jorhengua [joÌe‚gua] enseñanza, sabiduría jorhénguarhini [joÌé‚guaÌini] aprender jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti] discípulo jorhentani [joÌentani] calentarse jorheperani [joÌeperani] calentarlo jorhepintani [joÌepintani] calentarse jorhepiti [joÌepiti] caliente jósku estrella juajua arhini [aÌini] ladrar juáni traer juantsïkuastani [juantsÄkuastani] darle vuelta, voltear juáta cerro, monte juatarhu anapu [juataÌu anapu] silvestre jucha nosotros jukakuarhini [jukakuaÌini] ponerse (así mismo) jukari demasiado jukarini puesto jukskani sembrar júkua tos júni toser jupajtsïni [jupajtsÄni] bañarse, lavarse la cabeza jupakata lavado (ropa) jupakuarhini [jupakuaÌini] lavarse su ropa jupani lavar jupikani agarrar jurajkuni dejarlo juramuni ordenar, mandar juramuti gobernante, jefe, amo juramuti jantspiriri patrón o amo jurhani [juÌani] venir jurhiakua [juÌiakua] de día jurhiata [juÌiata] el sol jurhiatikua [juÌiatikua] día jurhijkandani [juÌijkandani] derecha jurhimberantani [juÌimberantani] enderezar jurhimbiti [juÌimbiti] derecho jurhintskua [juÌintskua] rodilla jurhixakata [juÌišakata] guisado, frito jurhixani [juÌišani] guisar, freír juruncha agachado k’amakuarhini [k'amakuaÌini] acabarse k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] culpa, pecado k’amatani acabar, terminar k’amerani amargar k’ameri amargoso k’amukua cántaro k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini] engañarse k’arhanchini [k'aÌanchini] suspirar k’arhani [k'aÌani] engañar k’arhapikua [k'aÌapikua] engaño k’arhapini [k'aÌapini] engañar k’arhatani [k'aÌatani] barrer k’arhichakua [k'aÌichakua] sed k’arhichani [k'aÌichani] tener sed k’arhingua [k'aÌi‚gua] hambre k’arhini [k'aÌini] secar k’arhirani [k'aÌirani] secarlo k’arhiri [k'aÌiri] seco k’arhisï [k'aÌisÄ] flaco k’auasï [k'auasÄ] chile k’éri grande k’éri ambe arhini [aÌini] glorificar, alabar k’éri janikua aguacero k’éri ma chpiri fogata, fogón k’éri xarhintku [šaÌintku] muy de madrugada k’esï [k'esÄ] ala k’irhimikua [k'iÌimikua] cosquillas k’uanhapiti [k'ua‚apiti] tieso k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani] regresarlo, devolverlo k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani] regresar, volver k’uanikuni tirar k’uarani roncar k’uarapu alacrán k’uaunchini aullar k’uengua[k'ue‚gua] garganta, laringe k’ueramu ocote, madera resinosa k’uetsaperakua pesa k’uetsaperani pesar k’uetsapiti pesado k’uikirhini [k'uikiÌini] azotar k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua] látigo, chicote k’uikuarhini [k'uikuaÌini] dormirse k’uimuni chiflar, silbar k’uinchikua fiesta k’uinhchakua [k'ui‚chakua] sueño k’uíni dormir k’uirakua petate k’uiriperani criarlo k’uiripini crecer k’uiripita carne k’uiripu persona, gente k’uitsiki zorrillo k’umanchikua casa, morada k’umanda sombra k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua] cachete k’umsta loma chica k’uratsikua vergüenza k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini] preguntar k’urhú [k'uÌú] codorniz k’utitsini inclinarse, agacharse ka y kachukuni cortar, trozar kajtsïkua [kajtsÄkua] sombrero kakatsï [kakatsÄ] chachalaca kamajchakuni abrazar en el cuello kamanharhini [kama‚aÌini] abrazar kamapakuni abrazar en la cintura kamata atole kamatsïta [kamatsÄta] sesos kambanu campana kándi sordo kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani] nacer kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani] renacer kánharhikua [ká‚aÌikua] máscara, cara káni cuándo kanikua mucho, bastante kanindi, kanimu cesto, canasta kantsperata deuda kantspini deber kapindikua obscuridad kapindini obscuro, obscurecer kapindu en lo obscuro karakata escrito, escritura karakata jajki jimbo manuscrito karáni escribir kárani volar karári escritor karhajpini [kaÌajpini] hinchar karhakua [kaÌakua] arriba karhamakua [kaÌamakua] subida, cuesta arriba karhamani [kaÌamani] subir karharani [kaÌarani] ascender, subir karhasï [kaÌasÄ] gusano, tejocote k'arhíntani secarse karichi borrego karukuni romper katamba lengua katsarhikata [katsaÌikata] mordido katsarhini [katsaÌini] morder katsikuni prensar, apretar kauaru barranca kauicha borracho kauini emborracharse kaxumbini [kašumbini] manso, humilde kaxurhakua [kašuÌakua] ala kekua escalera k'éni crecer késtakuni apartarse, quitarse kestatani, kenditani quitarlo ketsikua abajo ketsimakua bajada ketsini bajar kojti ancho kóki sapo komarhikua [komaÌikua] oración komarhini [komaÌini] adorar, orar, pedir kómu nitamakua miseria kómu nitamani ser pobre kóntperata gracia kuájchakuni librar kuajpini defender kuajpintani salvar, defender, librar kuakarani mojar kuakari mojado kuanhasï [kua‚asÄ] rana kuanini pedir prestado kuanitani prestar kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini] dar prestado kuaraki ardilla kuarasï [kuarasÄ] pato kuarhaakuni [kuaÌäkuni] convencerlo kuarhakuni [kuaÌakuni] quebrar kuarhukpiti [kuaÌukpiti] ladrón kuarhukuni [kuaÌukuni] atajar, robarle kuaroxikua [kuarošikua] viruela kuatapiti blandito kuatarani cansarse kuáti gemelo kuatsita excremento kúchi puerco kuechenda saliva kuenarhini [kuenaÌini] lamer kuenta úni contar kuenta úri contador kueraakata [kueräkata] criatura kueratani faltar, desatar kuinguisï [kui‚guisÄ] codo kuiparhakua [kuipaÌakua] carga kuiparhani [kuipaÌani] cargar kuiparhatani [kuipaÌatani] cargar a otro (en la espalda) kuixurhini [kuišuÌini] arrodillarse kúmu tuza kunajkani tragar kunguarhini [ku‚guaÌini] juntarse kunguarhintani [ku‚guaÌintani] juntarse por segunda vez kuntani encontrarlo kupanda aguacate kuparhatani [kupaÌatani] agregar kúpu zancudo kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini] pedir kurhandini [kuÌandini] oír, escuchar, entender kurhanguni [kuÌa‚guni] entender, comprender kurhini [kuÌini] quemarse kurhirakua [kuÌirakua] cal kurhirani [kuÌirani] quemar kurhitani [kuÌitani] agregar, juntar kurhitsi [kuÌitsi] zopilote kurhutani [kuÌutani] agregar kurucha pescado kurucha p’imani pescar kuruku guajolote kuskani sonar kustakua instrumento de música kustani tocar kutsari arena kútsï [kútsÄ] mes, hembra kutsïkua [kutsÄkua] oreja, oído kutsïmiti [kutsÄmiti] vieja kútsïti [kútsÄti] hembra kutukua coyuntura, juntura kuturani añadir, unir ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] una cuarta maechakua uno manamani batir manamatarakua batidor manatakata batirle, moverle manatakuni batirle, moverle manatani mover, menear marhoani [maÌoani] servir máru algunos mátakata pegado matakuni pegar máteru otro matirhini [matiÌini] pellizcar media dinero meiampikua pago meremerejkuni brillar miani acordarse miiuni contar, conocer miiuri contador mikani tapar, cerrar míkua tapón minhani [mi‚ani] encerrar mintsikani tener fe, confiar mintsikuarhini [mintsikuaÌini] descansar, reposar mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni] ser fiel mintsita corazón mintsita jatsikuntani alentar, animar, consolar mirikuarhini [mirikuaÌini] perder el sentido, olvidarse de alguna cosa misiri chispas de lumbre misitu gato miskuarhita [miskuaÌita] tristeza mítakua llave mitakuarhini [mitakuaÌini] abrirse mitani abrir mitini conocer, saber moantani arrepentirse mójtakuni cambiar móndani vaciar mónharhi [mó‚aÌi] rabioso moskuni cambiarlo de lugar, mudar motsini mudarse murutani arrancar na xani [šani] ¿cuánto? naandi [nändi] madre naandi k’eri [nändi k'eri] abuela nakinterku cualquiera nana kutsï [kutsÄ] luna nanaka sapichu niña naní ¿dónde? nanina ¿cómo? nanita abuela ne ¿quién? niarani llegar ninirani madurar, cocer niniri cocido, maduro nipiri grillo nirani ir nitamani de paso, pasar no iostarha [no iostaÌa] chaparro no iósti corto no káni ambakiti corriente no kosti angosto no ma ni uno, ninguno no méni nunca no nema nadie no sési mal no sési jásï [no sési jásÄ] feo no sési jásï ukua [no sési jásÄ ukua] iniquidad, maldad no sési úri impío nombe nada nombe jatani vacío nombe jauiri jukari calvo, pelón nombeerantani [nombërantani] borrar, deshacer nótki todavía no nunuxi [nunuši] mudo orhemani [oÌemani] adelantarse orhepani [oÌepani] adelantarse, adelante p’akchakuni empujar p’amekua dolor, dolencia p’amenchakua enfermedad p’amenchati enfermo p’amojkperakua misericordia p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini] lamentar p’angua [p'a‚gua] escoba p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu] escoba chica p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] torcer hilo p’arhini [p'aÌini] tocar p’atamu carrizo p’ikuarherani [p'ikuaÌerani] sentir p’ikukua aguja p’ikuni cortar p’ikúntani cosechar p’imutantani salvar p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini] salvarse p’imutantspiti salvador p’indintani cicatrizar p’indiri cicatriz p’irani recibir, tomar, quitarse p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini] citar p’itani sacar p’orhe [p'oÌe] indio p’orhembini [p'oÌembini] visitar p’orhota [p'oÌota] fosa, agujero p’ukukua gordura, grasa p’ukuni engordar p’ukuri gordo, pino p’úmu palma p’undanchatakua corva p’unguari [p'u‚guari] pluma de ave p’unitani soplar pakarani quedarse, sobrar pambini acompañar pampiri compañero pándi sordo páni llevar, tener diarrea pántani acarrear, llevar a su lugar parakata mariposa parhakpini [paÌakpini] mundo parhangua [paÌa‚gua] fogón parhantsï [paÌantsÄ] clavo pasïri [pasÄri] pellejo patakuarhini [patakuaÌini] apagarse patani apagar patsajtsïni [patsajtsÄni] aprender patsani guardar patsïntsï [patsÄntsÄ] calvo, pelón pauani mañana penchumikua boca perejkuni voltear perentsï jukua [perentsÄ jukua] tosferina petani sacar petantani expulsar pexu kua [pešu kua] espalda piani comprar piiuni desgranar pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] santidad pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] santo pímu palma pinandikua paz, calma pinandini estar silencio pindani espiar píntsï, píntsïta [píntsÄ, píntsÄta] espiga de maíz pípi jemba hermano pirekua canción pirenchi hermana (del hombre) pireni cantar pireri cantador pirirantani adornar piritakua relámpago, rayo piritani relampaguear piruakua hilo piruani hilar pitsijkuni caérsele de la mano pitsïnduni [pitsÄnduni] resbalarse pixini [pišini] ampollar porhechi [poÌechi] olla puatspintani perdonar puátspintsti perdonador pucharani machucar, aplastar puchurku tierno purhú [puÌú] calabaza puruani hervir puruata espuma putimukua beso putimukuni besar rengestï [re‚gestÄ] cojo sáni algo, un poco sánititu muy poquito sapichu chico sarhiperani [saÌiperani] agriar, leudar sarochani ronco (estar) seperi polilla sési bien sési arhikuarhini [aÌikuaÌini] alabarse, tener bonito nombre sési jásï [jasÄ] bonito, hermoso sési jatsintani acomodar bien, componer sési jimbo de verdad, verdadero sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería, brujería sïkuapu [sÄkuapu] araña sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero sïkuitani [sÄkuitani] pelar sïndari [sÄndari] reata sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) sïndurani [sÄndurani] espesar sïni [sÄni] diente sïni xexarakua [sÄni šešarakua] muela sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir sïpani [sÄpani] robar sïpatani [sÄpatani] traicionar sïpatspini [sÄpatspini] robar sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón sïpiani [sÄpiani] apestar sïpiari [sÄpiari] apestoso sïpiata [sÄpiata] medicina sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar sïpiruni [sÄpiruni] oler sïraata [sÄräta] humo sïranda [sÄranda] papel sïranda arhini [sÄranda aÌini] leer sïrangua [sÄra‚gua] raíz sïrijtakua [sÄrijtakua] nagua, vestido sïrikuni [sÄrikuni] coser sïrpiri [sÄrpiri] rayo sïruki [sÄruki] hormiga sïruki sapichu [sÄruki sapichu] hormiguita sïruri [sÄruri] uva, bejuco sïturhi [sÄtuÌi] tripa, estómago, barriga sïuamani [sÄuamani] ahumarse sïuangua [sÄua‚gua] cuerno sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo atani] cornear sïuari [sÄuari] sucio sïuini [sÄuini] remolino sununda lana, de lana sutupu bolsa de pita, morral sutupu sapichu bolsa de pita chica t’epani regar t’ireni comer t’u tú t’uatani escupir t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo t’upuri polvo t’urhari [t'uÌari] jilote t’uruntskani empinar taa [tä] casa taati [täti] padre taati k’eri [täti k'eri] abuelo takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo takusï úni [takusÄ úni] remendar tamapu viejo tambonharhini [tambo‚aÌini] derrumbar t'ámu cuatro tanantsï [tanantsÄ] tábano tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] atrancar tarharani [taÌarani] levantar, alzar tarhemu [taÌemu] sauce tarheni [taÌeni] arar tarheta [taÌeta] milpa tarhiani [taÌiani] hacer aire tarhiata [taÌiata] aire, viento tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani] inflar tata señor tataka muchacho tataka sapichu niño tatíta abuelo tatsikua después tauasï [tauasÄ] hígado taxindi [tašindi] sordo taxinharhi [taši‚aÌi] ciego, tuerto teiarhini [teiaÌini] lastimar téjki uña tekaantani [tekäntani] aguantar, sufrir tekaantskua [tekäntskua] paciencia tekarakua ángaro, cincel tekarhini [tekaÌini] carpintear, cincelar teksarhutani [teksaÌutani] tropezar tékua miel, dulce témba esposa tembini diez tembucha novio tembuchakua casamiento tembuchani casarse (hombre) tembunhani [tembu‚ani] casarse (mujer) teni olote téni estar dulce t'énkt'enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] cabacear tepari grueso, gordo tepeni tejer térani endulzar terekua hongo terekuarhikua [terekuaÌikua] risa terekuarhini [terekuaÌini] reír tereni podrirse teretsikua tifoidea téri dulce terojkani medio, mitad terojkani churikua medianoche teronukua patio teroxutini [terošutini] mediodía texarhini [tešaÌini] picar tiamu fierro, hierro tikuilichi lagartija tinakua calentura tíndi mosca tinguixurhini [ti‚guišuÌini] arrodillarse tinharakua [ti‚arakua] calentura tiosta templo, iglesia tirhindikua [tiÌindikua] arete tirhipani [tiÌipani] colgar tiriapu elote tisïki [tisÄki] velludo, peludo tisïmikua [tisÄmikua] bigote, barba tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari] barbón, barbudo tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti] velludo, peludo tixatani [tišatani] prender lumbre toma chixukua [chišukua] tomate ts’amé coyote ts’auapiti delgado ts’éjkuni probar, calar ts’emuni probar el sabor ts’eritani medir ts’eritarakua medidor, medida ts’irakua lombriz ts’irapini estar frío ts’irapintani enfriarse, refrescarse ts’irari frío tsajpani tostar tsakapindu pedregal tsakapu piedra tsánda sol tsandini hacer calor tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] palpitar tsanguarani [tsa‚guarani] brincar tsanharhikua [tsa‚aÌikua] sueño tsanharhini [tsa‚aÌini] soñar tsápki gavilán tsarhantani [tsaÌantani] colar tsarharakua [tsaÌarakua] cedazo, cernidor tsepuni picar tserhukua [tseÌukua] frente tsikakuarhini [tsikakuaÌini] doblarse tsikákuni doblar tsikata gallina tsikata jatakua gallinero tsïkiata [tsÄkiata] cesto tsikini brotar tsikintani brotar, retoñar tsikintsti retoño tsimani dos tsinapini curar tsïnchini [tsÄnchini] tirarse, perderse tsïndi [tsÄndi] viuda, viudo tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse tsintani resucitar, revivir tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] muro, pared tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encía tsintskua resurrección tsípa mañana tsïpambiti [tsÄpambiti] amarillo tsipikua vida tsipikuarhini [tsipikuaÌini] alegrarse, divertirse tsipini estar alegre tsípiti crudo, vivo tsïreri [tsÄreri] masa, harina tsíri pulga, maíz tsirintsirijkuni temblar tsïtani [tsÄtani] tirar, perder tsítantani resucitar a otro tsitárani exprimir tsïtsïki [tsÄtsÄki] flor tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] avispa tskandini resbaloso tskanduni resbalarse tskijkurha [tskijkuÌa] miserable, avaro tsúkua estornudo tsúmba pestaña tsumindi esquina tsúni estornudar tsúntsu olla tsuntsu ióndera jarra tsuparhini [tsupaÌini] chupar tsurumbini zarza tukuru tecolote tumbi soltero, joven, mancebo tumina dinero túpu ombligo turhikata [tuÌikata] garrapata turhipiti [tuÌipiti] negro turhiri [tuÌiri] brasa, carbón tuskuni enterrar uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión uájpa hijo uakasï [uakasÄ] buey uámba marido, esposo uanaakurhani [uanäkuÌani] pasearse uanákuni cruzar uandajpani saludar, hablarle uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] predicar uandakua palabra uandakuntani acusarlo, descubrirle un secreto a una persona uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] afligirse uandanhiata [uanda‚iata] tristeza uandani hablar uandantani avisar uandantskua historia uandanuntani despedirse uandari hablador uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] rezar uandauandamiti persona que platica mucho uándikpiti homicida uandikuni matar uandikuti matador uandontskuarhini [uandontskuaÌini] platicar uandontskuarhita [uandontskuaÌita] plática uanhamukuni [ua‚amukuni] orilla uánikua muchos uanojtakuni rebasar uanokuni cruzar uaparhikua [uapaÌikua] cedro uarhamukuni [uaÌamukuni] afilar uarhani [uaÌani] bailar uarhasï [uaÌasÄ] camote uarhiiti [uaÌiiti] mujer uarhikua [uaÌikua] muerte uarhini [uaÌini] morir uarhiperakua [uaÌiperakua] pelea, guerra uarhipini [uaÌipini] pelear uarhiri [uaÌiri] muerto, cadáver uarhokua [uaÌokua] red para pescar uarhoni [uaÌoni] pescar uarotani sacudir, rozar uasïsï [uasÄsÄ] murciélago uatsotakua cerca de madera uatsotani cercar uauapu abeja uauapu k’eri abeja grande, abejón uauarhini [uauaÌini] sacudir uaxakani [uašakani] sentarse uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua sapichu] banquito uaxantsïkua[uašantsÄkua] silla, asiento, banco ueenakuarhu [uënakuaÌu] principio ueénani [uënani] principiar ueenani anapu [uënani anapu] primero ueerani [uërani] salir a un viaje uekajchakua collar de mujer uekamini caer en el agua uekani querer uekorhini [uekoÌini] caer uekperakua amor uekpini amar uekuá lágrima uembini querer mucho a una persona uéramani en la salida, en la orilla de un pueblo uerandu jupindi huérfano ueráni llorar uérani salir de la casa uexurhini [uešuÌini] año uíchu perro uikixkandani [uikiškandani] izquierda uinani recio uinatani envolver uinhamarhini [ui‚amaÌini] exigir uinhapikua [ui‚apikua] poder, fuerza uinhapini [ui‚apini] fuerte, tener fuerza uinhapiti [ui‚apiti] fuerte uiniarhani [uiniaÌani] llenarse en el estómago uinirani llenar uiniri lleno uiramu laja uirhijpini [uiÌijpini] rodar uirhipiti [uiÌipiti] redondo uiriani correr uiriari corredor, persona que corre uiriatani hacer correr, corretear uirikani asar uitsakua zacate uitsindikua ayer uitsindikua chuskuni anteayer uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua] peine ujchakurani bendecir úkua trabajo, obra, quehacer ukua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargiri‚aka] ministerio úkuri tlacuache umirhukuni [umiÌukuni] ahogarlo umirhuni [umiÌui] ahogarse úni hueso, hacer, poder untani armar, componer untskantani adornar upaskuni sumirlo, hundirlo úrakua utensilio uraperantani blanquearlo urapiti blanco urhani [uÌani] jícara urhi [uÌi] nariz úrhuata [uÌuata] zapote urhukata [uÌukata] molido urhuni [uÌuni] moler urhuri [uÌuri] molendero utasï [utasÄ] todavía utuksï [utuksÄ] concha, caracol uxuta [ušuta] llaga xakuá [šakuá] quelite xanharani [ša‚arani] caminar, andar xanharapani [ša‚arapani] caminando xanharu [ša‚aru] camino, calle xanirani [šanirani] marchitar xanirani [šanirani] marchitarlo xanoata [šanoata] granizo xapó [šapó] jabón xaramita [šaramita] bofe, pulmón xarhantani [šaÌantani] aparecer xarhatani [šaÌatani] mostrar, hacer aparecer xarhiani [šaÌiani] nadar xárhini [šáÌini] temprano xarhiperani [šaÌiperani] agriar, leudar xarhipini [šaÌipini] agrio (ponerse) xarhipiti [šaÌipiti] agrio xarhisï [šaÌisÄ] rata xatini [šatini] tarde xenchákuarhini [šenchákuaÌini] gatear xengua [še‚gua] capulín xepiti [šepiti] perezoso, flojo xerentani [šerentani] descomponer, derribar xeretani [šeretani] alborotar xexakua [šešakua] chicle xexani [šešani] masticar xirhimikua [šiÌimikua] cosquillas xukani [šukani] regañar xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua p'irani] desnudarse xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse xúmu [šumu] neblina xunhanda [šu‚anda] resina xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda k'uajtsÄtakua] copal xurhata [šuÌata] algodón xurhijki [šuÌijki] curandero xuxumarhata [šušumaÌata] rocío