Maya Español a tu (posesivo) a tuya a tuyo a’ake apellido a’al advertir a’al enunciar a’al ba’al difamar a’al ba’al, líik’s t’aan chismear a’al k’eban, tsol k’eban confesar a’al k’eban, tsolk’eban confesión a’al, t’aan comunicar a’al, t’aan decir a’al, ts’aa ohéetbil proclamar a’al, ts’aa ohéetbil promulgar a’al, tsool, taas ordenar a’alah ba’al, líik’s t’aan chismoso a’alah ba’al, líik’sah t’aan chisme a’alah ba’al, pooch’il agravio áabil (h) nieto áabil (x) nieta aak hierba graminea áak galápago áak tortuga áak sa’ atole ritual aak’ bejuco aak’ lengua (organo) áak’, túumben, siis, che’che’, tulup fresco áak’ab ka’ohe, áak’ab ka’awheh. anteanoche áak’ab ts’unu’un mariposa nocturna áak’ab, ook’in noche áak’abhil, ok’onhih, o’niak anoche áak’abil, éek’hoch’e’enil obscuridad áak’abtal, ée’hoch’e’ental, ée’same’ental, ok’nak kíin anochecer áak’abtal, éek’hoch’e’ental oscurecer áak’al laguna áak’al, áak’al che’, ha’achi’ aguado áak’al, áak’alche’, chak luuk’ ciénega áak’al, áak’alche’, chak luuk’ pantano áak’alche’ manglar áakach tábano áakam bramido áakam gemido áakam gemir áakam, áakan quejido áakam, men muuk’ pujar aakbal caparazón de tortuga áaktun, k’u’, sahkab madriguera áaktun, sahkab caverna áaktun, sahkab cueva áaktun, sahkab mina áaktun, sajkab gruta aal hijo aal pesado aal k’ab dedo aal kéek cervatillo aal kéek cervato (venadito) aal ook dedo del pie aal, ma’ péeka’ani’, xaan u xíinbal torpe aal, mehenil cachorro aal, mehnil cría aalak’ animal doméstico aalan, óolinkun parir aalans (x), ilah k’oha’an (x) partera aalil peso áalkab carrera áalkab correr áalkab paach acosar áalkab paach, ch’a’ paach, tsay paach perseguir áalkab paach, toohol, chuuk seguir áalkab, hóok’ol, wéekel fluir áalkab; pay wakax. corrida áalkabans, áalkabkun, áalkabt corretear áamba, kíilba, tíitba temblor áant, áantah, bo’ol contribuir áant, áantah, men uuts favor áant, luk’s ti’ toop salvar aantah ayuda aantah ayudar áantah abogar áantah socorrer aantah, kanan protector áantah, took defender aax verruga áayin cocodrilo áayin lagarto (cocodrilo) áayin (crocodillus linnaeus) caimán áaynak por poco aba (vitis uvifera) uva aba (vitis uvifera) vid abal ciruela abalkan (rumex acetosa) acedera aban, che’, xíiw planta aban, haban, pokche’ matorral aban, loob, k’ak’as xíiw maleza abanil parral abanil viña abanil viñedo ah ah (interjección) ah ts’oon, máak ku bin ts’oon, p’uuh wáa chuuk. cazador ahal despertar ahau gobernante ahau rey ahauil reino aklax, kaabal baakel enano aktáan, táan enfrente aktal, chúunpahal, káahal, kahkunah fundar al ch’ik nigua (animal) aláak mascota alab óol confiado alab óol confiar alab óol esperanza alak’t, suukkin domesticar Alemkáan Alemania alemkáan (x) alemana alemkáan t’aan alemán (idioma) alemkáan wíinik alemán alux duende alux genio (duende) am araña amikoo amigo amikoo’ob amigos (plural) anik, anil posición antal estar antal, chuuk obtener antal, kuxtal existir antal, yaan ser asta a que ataan esposa awal chillar awat clamor awat gritar awat grito awat che’eh carcajada awat miis, ok’ol miis maullar awat t’aan abuchear awat tsíimin relinchar awat wakax, áakam wakax mugir awat yok’ol ba’alche’ aullido awat, áakam bramar awat, huum alborotar awat, táatah awat clamar ayik’al acaudalado ayik’al adinerado ayik’al rico ayik’al máak burgués ayik’al, halach wíinikil aristócrata ayim kay catán ayim kay pejelagarto ba’ topo ba’ tuza ba’aba’al, kisin maligno ba’aba’al, kisin, k’aak’as ba’al xulub diablo ba’al objeto ba’al ma’ ko’ohi’ chuchería ba’al menta’an tumen wíinik. artificial ba’al, ba’ax cosa ba’al, ku ts’a’abal ti’ lu’um utia’al u ma’alobtal. abono (para tierra) ba’alche bestia ba’alche’ animal ba’alche’ ku haantik xíiw herbívoro ba’alche’, tsíimin bruto ba’alche’il, ba’alche’o’ob fauna ba’alche’o’ob animales (plural) ba’alo’ob ku ko’onol ku hach k’abéetchahal. abarrote ba’as petaca ba’ate’el batallar ba’ate’el combatir ba’ate’el desafío ba’ate’el lucha ba’ate’el luchar ba’ate’el pelear ba’ate’el reñir ba’ate’el t’aan, sakach t’aan discutir ba’ate’el, ba’ate’il combate ba’ate’el, ba’ate’il conflicto ba’ate’el, ba’ate’il disputa ba’ate’el, ba’ate’il guerra ba’ate’el, ba’ate’il lid ba’ate’il batalla ba’ate’il pleito ba’ax qué ba’ax ¿qué cosa? ba’ax k’iin, bik’ix cuándo ba’ax ten por qué ba’axo’ob suuk u meentik hunp’éel kaah folklore báab nadar báab yéetel che’ remar báab, láal, piich, toox, week verter báab, piich, t’ooh trasegar báabax, máamach manosear baach chachalaca baah, ch’iik, ts’oop clavar baak hueso baak, xuulub cuerno baak’, babak’ enredar baakel esqueleto baakel estatura baakel pool calavera baakel tseem esternón baako’ob osamenta baal (h) cuñado baal (x) cuñada báalam (panthera onca) jaguar báalam, chak bola’ay tigre Baálamk’aan (lugar de jaguares y serpientes) Balancán báan kíimil, háay kíimil, báan k’oha’antal, háay k’oha’antal epidemia báan kíimil, kíimilil mortandad báanal, heen, luut, luub, niik desplomar báanal, taak, luub, poots’ desprender baas baúl báat hacha báat hoz baatsina’ ojalá báaxal broma báaxal deporte báaxal kóocha’, kóocha’ wóolis balompié báaxal t’aan chiste báaxal, báaxah juego báaxal, báaxah jugar báaxal, báaxah juguete báaxal, p’a’as bromear báay acariciar báay caricia báay, hi’, yúul alisar babal, hawlankil revolcar bah chíim indigestión bahab martillo bahak’, balk’ahal rodar bahux costo bahux, bahun cuánto bak’ carne bak’ paach alrededor bak’ paach contorno bak’ paach, k’al paach sitiar bak’el iit, p’u’ukil iit nalga bak’paach, méek’, méek’táan abarcar bal nak’, hoolok’il gula balak’ carrillo bat granizo bat nieve bat, k’áaxal ke’el nevar bay, bey, beya’, beyo’ bix, lay modo béeb uña de gato (planta) béech ho’ol, tsiik saludar beech’ codorniz béech’ k’ab, éets’ p’a’as. ademán béek roble beel asunto beel calle beel camino habitado beel particular beel verraco beel buuts’, kúuchil tu’ux ku hóok’ol buuts’ chimenea beel ch’o’ armadura de madera beel ha’ arroyo beel ha’ caño beel k’i’ik’ vena bees becerro beet actuar beet, meen preparar beet, meen, máak’an hacer beet, meent acto beet, meent actuacion beet, meent realizar beet, meent, líik’s construcción beet, meent, wa’akun, líik’s construir beey así es beey wale’ acaso beey, beya’, beyo’ así beey, beyo’, haah, haan, he’le’ sí (condiciona) beey, beyo’, huch beyo’; hach tu p’iis, hach leti’, p’elech exacto beh camino beh sendero beh vía beh, beel, behil ruta beh, behil trayecto beh, hool acceso beh, noh beh carretera behla’e’ actualmente behla’e’ ahora behla’e’ hoy bek’ech che’, ku ts’a’abal tu jo’ol naj utia’al u ch’i’ikil le xa’ano’obo’. varilla bek’ech chooch but’a’an yéetel huch’bil bak’ longaniza bek’ech chooch but’a’an yéetel k’uxub yéetel tsaats. chorizo bek’ech, bi’ich’, ts’ooy, ts’oya’an, haay delgado bek’echkun adelgazar bey u ya’ala’al ti’ le yik’elo’ob ku néesko’ob che’o’ xilófago bey xan además bey xanláayli’e’, léeyli’e’ también bi’bi’ki, susulki, o’olki suave bi’ich sencillo bi’ich’ endeble biha’an, ma’ kula’ani’, mina’an ausente biil, biilil dobladillo bíin úuchuk futuro biis, aktáant conducir biis, ba’al contener biis, máans’, k’eex trasladar biis, púut transportar biis, taas llevar bik’ix petaca (de huano) bilim desierto bin k’aas ti’ máak fracasar bin táanil anteponer bin, máan, xíinbal viajar bin, xi’ik ir binak, buul azar birich lampiño bis carcoma bisah ha’ (h) aguador bisil manzanita (planta) bits’ kaal, hich’ kaal, bits’ hul estrangular bixi’, bix cómo bo’ol pagar bo’ol pago bo’ol premiar bo’ol recompensar bo’ol remuneración bo’ol k’eban, xot’ k’iin condena bo’ol ku meentik máak ts’o’ok u meentik wáa ba’ax k’aasil multa bo’ol p’aax abonar bo’ol u ts’ook p’aax saldar bo’ol, áant, áantah contribución bo’oy, oochel sombra bobo’te’ avispa roja bobóohki desértico bobox hueso sacro bobox rabadilla bohol espantapájaros bohol che’ matraca bohom ebano bohom madera dura bok’ol ha’, báaxal ha’ chapotear bok’ol ooch tejon rojo bok’ol ooch, holil ooch zarigüeya bolin guarapo bolin gusarapo (animal) bolin larva de mosco bolon nueve bolon tibi’ enredadera bolon tibi’ hiedra bolonlahun diecinueve bolonp’éel noveno bon k’éewel (h), ts’aan kéewel (h) curtidor bon k’éewel, ts’aam k’éewel curtir bóo’ ha’ nejayo boob piña (fruta) boob piña de henequen boob quiote del henequén boob varejón del henequén boob vástago de agave bóoch’ mantilla bóoch’ rebozo bóoh tikin, bobóohki árido book fetido book mal olor book olor book’ agitar book’ batir book’ revolver líquidos bool abollar boon pintar boon pintura boon teñir boon tinte boon tintura boon ku ho’op’ol kitak k’aank’an tak ya’ax sak éek’. kaki boon, boonil color boox azabache boox negro (color) boox bola’ay jaguar negro boox bola’ay pantera boox bola’ay tigre negro boox ch’ooh azul marino boox wíinik moreno boox wíinik negro (persona) booxel chi’ labio bu’ul agalla de pez bu’ul fríjol bu’ul glandula bu’ul, úul branquia bubul ha’ escarabajo de agua buka’ah ¿de qué tamaño? buka’ah ¿qué cantidad? bul k’iin todo el día bul ni’, kup iik’ ahogar buluk once but’ub embudo buts’ eek’ cometa búu’tun cerro pequeño búu’tun tierra elevada búu’tun, káakab altillo buuh, he’, teeh cuartear buuh, heet, teeh hender búuh, táan buh, táan chumuk, táankoch mitad buuh, teeh, haat, xiik rajar búuh, xéet’, x’óot’ tajada buuh, xeet’, xiik, xoot, haats, teeh partir buuh, xoot, teeh partido búuk, ts’aa nook’ vestir buuk’ arar buuk’ mezclar buuk’ revolver la tierra buul albur buul apuesta buul juego de azar buul, búulul anegar búul, búulul inundar buul, t’uub zambullir buul, ts’aam, t’uub sumir buuleb jarro búulul anegado búulul naufragar búulul, bulkabal diluvio buut’ henchir buut’, but’a’an embutido buut’, chook’ embutir buuts’ humo buuts’kin ahumar buy bak’ cicatriz buy bak’ encarnar buy bak’ sanar heridas cabal, taam bajo ch’a’ adoptar ch’a’ tomar ch’a’ book, ch’a’iik’ inhalar ch’a’ iik’ respiración ch’a’ iik’ resuello ch’a’ iik’ suspirar ch’a’ iik’, múus iik’, ch’a’ óol alentar ch’a’ iik’, múusiik’ aspirar ch’a’ k’uxta’an enemigo ch’a’ muuk’, ch’a’ óol, utstal convalecer ch’a’ nu’uk tumen tuláakal. acuerdo ch’a’ óol, utstal, ch’a’ muuk’ recuperar ch’a’ óotsilil lástima ch’a’ un’uk, na’at entender ch’a’, k’aam asumir ch’a’, maach utilizar ch’a’, maach, cháach agarrar ch’a’ah, ch’e’ maach, chuk coger ch’a’íik respirar ch’a’iik’ respirar ch’aah, t’aah gota ch’aah, t’aah gotear ch’aak cama ch’aak yéetel máaskab machetear ch’aak, xoot, xoot’, k’uup cortar ch’aak, xoot, xoot’, k’uup corte ch’aak; k’aat vadear ch’ak cortar (con machete) ch’ak che’, píik’ ch’aak, luk’s nukuch che’o’ob talar ch’ak xiix estalactita ch’ak xiix estalagmita ch’ala’at costilla ch’ala’at yaan u bak’el tia’al u jaant máak. chuleta ch’am, ch’om piñuela ch’e’, k’áat t’aan, kaxan investigar ch’e’en pozo ch’eel, chak lóol rubio ch’eel, pa’ap urraca ch’eem lagaña ch’een, ch’ench’enki silencio ch’eeneb acechar ch’eeneb atisbar ch’eneb iit bacinica ch’i’ibal abolengo ch’i’ibal ascendencia ch’i’ibal casta ch’i’ibal dinastía ch’i’ibal linaje ch’i’ibal mordedura ch’i’ibal raza ch’i’ibal, aalo’ob, meheno’ob descendencia ch’i’ibal, ch’i’ibalil genealogía ch’i’ibal, ch’i’ibalil generación ch’i’ibalil, láak’tsilil familia ch’iha’an, noxiib, biyeho anciano ch’íich’ ave ch’íich’ pájaro ch’íich’, xíix espulgar ch’íihil envejecer ch’íihil, ch’iihilil, ch’iha’anil vejez ch’íihil, nuuktal, nohochtal, ya’abtal crecer ch’iil granero ch’iil, kumche’ troje ch’iin echar ch’iin lapidar ch’iin ku meenta’al yéetel tuunich. apedrear ch’iin, puul arrojar ch’iin, puul echar ch’iin, puul lanzar ch’iin, puul tirar ch’ik pulga ch’ik che’ estacar ch’ilam tiburón ch’ilam báalam tiburón tigre ch’ilib palillo ch’ilib, p’isib che’ vara ch’in pool, hats’ pool descalabrar ch’o’ rata ch’o’ ratón ch’o’ roedor ch’och ha’ agua salada ch’och’lem cigarra ch’oh, pi’im pochote (planta) ch’omak, ooch zorra ch’óoch’, iil, kaxan explorar ch’óoch’, k’aat, ch’a’ t’aan, xa’ak examinar ch’óoch’, míis, púus asear ch’óoch’kin, ch’óoch’ kun, pak’ ta’ab salar ch’ooh añil ch’ooh azul ch’oom aura (zopilote) ch’oom zopilote ch’óop ciego ch’óop tuerto ch’óopchahal, ch’óopkin cegar ch’óopil, ch’óoptal ceguera ch’oot retortijón ch’oot, k’eech, looch torcer ch’ooy cubo ch’óoy cubeta ch’ot nak’ retortijón de tripas ch’otob llave ch’uhuk almíbar ch’uhuk dulce ch’uhuk golosina ch’uhuk k’i’ik, ch’uhuk wiix diabetes ch’uhuk meenta’an yéetel u xéexet’al ch’ujuk waah. budin ch’uhuk pak’áal naranja dulce ch’uhuk ts’aak jarabe ch’uhuk, asukaar azúcar ch’uhukkin azucarar ch’uhukkin endulzar ch’ulam almeja ch’up ma’ tu ts’aik u yaal (x) lesbiana ch’up ma’ tu ts’aik u yaal (x) machorra ch’up wáa (x) polígama ch’up, ch’up(x), ko’olel, ba’al (x) hembra ch’up, ch’upil femenino ch’up, ko’olelm, ba’al (x) mujer ch’upul ahau, ahau (x) reina ch’upul peek’ perra ch’upul tsíimin (x) yegua ch’upul xiib afeminado ch’upul xiib, k’uuruch, kankalas maricón ch’upul xiib, k’uuruch, kankalas puto ch’upul xiib, kankalas homosexual ch’upul xiib, kankalas joto ch’úuk espía ch’uuk, meek, chaak’ fruncir ch’uul húmedo ch’uul mojado ch’uul mojar ch’uul, popo’kin empapar ch’úupaal (x), xi’ipaal muchacha ch’úupaal, lo’obayan (x) mujer joven ch’úupal, ba’al (x), lo’bayan señorita ch’úupal, lo’obayan (x) joven (mujer) ch’úupalil, lo’obayanil (x) juventud femenina ch’úuy, ch’een, t’úuy, líik’s, naak suspender ch’uuy, i’ gavilán ch’uuy, leech colgar ch’úuy, líik’es alzar ch’úuy, p’óoch racimo ch’uyub sáas, huul lámpara cha’ desajustar cha’ permitir cha’, hóok’s, luk’s, tohol ch’in despedir cha’, waach’ aflojar cha’, yiits ya’, cha’ach chicle cha’; u p’a’atal u meenta’al he’ ba’axake’. consentir cha’abal autorizar cha’ach, haach’ mascar cha’ach, haach’ masticar cha’ah sensibilidad cha’ah, cha’a koh dentera cha’ak almidón cha’ak sagú (planta) cha’ak’ab, háalk’ab libre cha’am koh molar cha’am, cha’am koh muela cha’an cine cha’an feria cha’an ku meenta’al tia’al u mo’olol taak’in tia’al u ma’alobkinta’al hump’éel kaah kermesse cha’an, báaxal diversión cha’an, máank’inal fiesta cháach, chúuch, k’aax madeja cháach, máayt colar cháach’, ch’uuy, k’aax manojo chaak sancochar cháak aguacero cháak hach k’a’am yéetel u yiik’el. borrasca cháak, k’aaxal ha’ lluvia chaak, tahankun cocer cháalk’ab, hóok’s, luk’s librar cháaltun laja cháaltun, haltun depósito chaan, chichaan, mehen, ts’iris pequeño chaanbéel lento chaanbéel, hunhunp’íit despacio cháanchab colador chaanpal bebé chaanpal, chan paal nene chaay chaya chab oso hormiguero chab tamandúa chab polok oso chab polok oso negro chach kib cochinilla chacha waay hongo rojo chahal, chikil cosquillas chak colorado (color) chak rojo chak bola’ay jaguar pequeño chak chak, hach chak, seen chak carmín chak hanal, meen hanal cocinar chak iik’ ciclón chak iik’ huracán chak iik’ tempestad chak iik’ tormenta chak k’an anaranjado chak k’an naranja (color) chak lóol albino chak lóol güero chak lóol pelirrojo chak luuk’ lodazal chak mo’ol chac mool (gladiatorio) chak mo’ol gladiatorio chak mo’ol ocelote chak pak’áal manzana chak pol ch’oom buitre chak pol ch’oom zopilote rey chak puk’e’en lila chak puk’e’en moretón chak puk’e’en violeta chak ts’íits’ib cardenal chak wayah kaab hormiga arriera chak xike’en tuunich rubí chak’an sabana (clima) chak’an, táax lu’um llanura Chak’anpeten (región de la sabana) Champotón chakáan meseta chakah mulato (planta) chakah palo mulato chakal ha’as mamey chakal ha’as zapote mamey chakay langosta de mar chakhole’en candente chakhole’en fuego futuo chakhole’en ígneo chaknúul, ma’ nook’ desnudo chaknúult, pit nook’, tsel nook’, luk’s nook’ desnudar chakpak’e’en jilote chakte’ encino Chaktumen (encima de la ciénega roja) Chetumal chamal cigarro chamal puro chamal k’iin oruga chamal xnuuk aerolito chan kaah aldea chan kaah, peten lu’um, káakab provincia chan míis ku meyahtia’al u bo’onol pak’ brocha chan paal ma’ síihki’ feto chan paal, mehen paal infantil chan taman cordero chan, chichan, mehen chico chan, chichan, mehen chiquito chan, chichan, ts’iris menor chancham empanada chapat, chimes, tsemes ciempiés chchankun, mehenkun, peech’, peets comprimir che’ árbol che’ leño che’ madera che’ madero che’ mata che’ palo che’ k’aas, táah k’aas repugnante che’ ku hóok’ol u k’ab tak tu chuun. arbusto che’ ku ts’aik yáanal u xiik’ máak k’oha’an wáaki’inpaha’an u yook tia’al u páahtal u xíimbal. muleta che’ yéetel ku yáantkuba máak, utia’al u bin ich ha’ remo che’, xóot’ol che’, xéet’el che’ tabla che’che’ crudo che’eh reír che’eh risa che’eh, jaja’ che’eh, k’a’am che’eh, awat che’eh carcajada che’eh, mukul che’eh, k’as che’eh sonreir che’il haats’ bate cheba, seerbéesa cerveza cheek’, cheek’s fecundar chéel arco iris cheem barco cheem canoa chéen sólo chéen ch’a’abil, ma’ talami’, ma’ yahi’ fácil chéen kambil empírico chéen lehaah solo eso chéen tu menkubah, chéen tu tuus aparentar chéen, ha’alil solamente chéen, ha’alili’ nada más chek’ech, chak peech, chek’ex coloradilla (animalejo) chi’ boca chi’ desembocadura chi’ nanche (planta) chi’ u xuul waa ba’ax, haal borde chi’, chi’ ch’e’en brocal chi’, háal margen chi’, háal ribera chi’, p’iich, háal orilla chi’chi’beh malva chi’ib eclipse chi’ibal k’iin eclpse de sol chi’ibal peek’, chi’ibal ladrar chi’ibal uh eclipse de luna chi’ibal, níich’, k’uux morder chi’ibil picadura chi’ik bufón chi’ik coati chi’ik payaso chi’ik pizote (animal) chi’ik tejón chi’ikam jícama chich enérgico chich maach, kan maach apretón chich wenel, t’uubul u wenel máak. amodorrarse chich, chuchul, ts’u’uy duro chich, ma’alob taak’li firme chichankun, mehenkun, éens rebajar chichankúun, kóom ts’íib abreviar chichankuun, tsaapahal, mina’ankuun disminuir chichantal, chichankun, mehenkun reducir chichkun, chichtal, nolba endurecer chichkun, séebkun, lep’ óol apresurar chichkuun consolidar chiha mencionar chiich abuela chiik, yúuk agitar chíikbes, weel marcar chíikpahal parecer chíikpahal, hóok’ol, tíip’il aparecer chíikpahal, il notar chíikpahal, tíip’il asomar chíikul, béech’ ho’ol, béech’ k’ab, béech’ kaal señal chíim escroto chíim vejiga chíim, mukul costal chíim, pawo’, sáabukan bolsa chíim, sáabukan morral chíin ho’ol, tsiik respetar chíin ho’ol, tsiik respeto chiin, ch’e’, t’oon inclinar chik’in occidente chik’in oeste chik’in poniente chika’anil afinidad chilikbal, chilikbah yacer chimáal, pak’áal escudo chitaal, chitaah acostar chiw (x), paal na’ nodriza chiwoh tarántula chmuk aak’ab madia noche cho’ yéetel nook’ trapear cho’, chúul, pus limpiar cho’obo ha’ (x) toalla cho’ol ron cho’om vello púbico choch tripa choko lakaabil demencia choko pool, choko ho’ol demente chokoh, k’iilkab cálido chokoh, k’iilkab caliente chokokin pool alocar chokwil fiebre chokwil, chokwih calentura chooch morcilla chooch, choochel intestino chooh, tiis, weeh chorro chooh, tiis, weeh tiix chorrear chook’ achocar chowáak corriente Chowáakha’ (corriente de agua) Valladolid chowak largo chowakkin, chowakkun, siik alargar chu’uch mamar chu’uch ba’alche’, yiim ba’alche’ ubre chu’uch, ma’ats’ ts’u’uts chupar chu’uch, ts’aa chu’uch lactar chu’uchum absceso chu’uchum postema chu’uchum tumor chu’uy azuzar chuchup kaal papera chuhkal acedía chuhkal agrura chuka’an óol, pa’at paciencia chuklantáabah pesca chukut kib, chukut wenel sonámbulo chukwa café (color) chukwa castaño chukwa’ chocolate chumuk medio chumuk k’iin medio día chupul eex pantaleta chuuh, chuuhilil quemadura chuuh, tóok, elel quemar chuuk aprehensión chúuk carbón chuuk, chuuk kay, maach pescar chuuk, hak’ óol, ha’as óol sorprender chuuk, maach atrapar chuuk, maach, cháach aprehender chuuk, maach, peets’ apresar chúuk, náaxche’ brasa chuuk, nak’paach alcanzar chúuka’an, p’elech cabal chúukbes completar chuul, píitoo flauta chuulu’ ha’, chultun aljibe chúumuk ka’an, chúumuk k’iin cenit chúumuk, táan chumuk, ts’u’ centro chuun che’ tallo chuun ka’an firmamento chuun ka’an horizonte chuun koh encía chuun pak’ cimiento chuun, chuun che’ tronco chuun, chuun pak’, iit base chuun, káahal principio chuun, káahal, moots, ch’i’ibal origen chúunbes entablar chúunbes, chúunpahal, káahal, léekel empezar chúunk’iin tarde chúunpahal, káahal, léekel, ho’op’ol, chúun comienzo chúunpahal, léeks, káahs, holbes inaugurar chuup abarrotar chuup hinchado chuup hinchazón chuup lleno chuup, buut’, chook’ atestar chuup, buut’, chook’ llenar chuup, chu’upul hinchar chuup, chúuka’an completo chuuy bordado chuuy bordar chuuy coser chuuy costura chuuy costurar chuuy (h), chuuy (x) bordador chuuy (x) modista chuuy, chuuy nook’ sastre chuuyil nook’ yéetel k’an taak’in brocado dyos bo’otik dios se lo pague dyos bo’otik gracias e’e indicar e’el ovar e’el keep testículo e’es demostrar e’es designar e’es exhibir e’es indicar e’es mostrar e’es revelar e’es, ts’aa cha’anbil, ts’aa iibil exponer eeb escalera eek’ estrella eek’ lucero éek’ mancha éek’, éek’chok’, kiirits’ mugre éek’, k’óok’ol, kiirits’ sucio eek’, yeek’ peca éek’hoch’e’en oscuro éek’hoch’e’ental opacar éek’hoch’e’ental ich marear éek’hoch’e’ental, áak’abtal, áak’abchahal obscurecer éek’kume’ental, ée’puk’e’ental. amoratarse eek’o’ob u tsolmubao’ob constelación éemel bajar éemel aal aborto éemel k’i’ik’ menstruación éemel k’i’ik’ menstruar éemel, kaabaltal menguar éemel, p’áatal declinar éemel, ts’aam, háayal descender éems arriar éems aal abortar éems kuuch, luk’s kuuch descargar éems tohol, kabulkun tohol abaratar éet chi’, tutséel contiguo éet k’aaba’ tocayo éet k’alap adecuar éet xook condiscípulo éet, éetel, iknal, láak’in compañía eets’ eco eets’ gesto eets’, heets’, akkun cimentar éets’, nich’ koh mueca éets’, u beetik máak le ku meentik uláak’e’ imitar eex calzón eex pantalón elel arder Gáaria Francia gáaria t’aan francés (idioma) gáaria wíinik francés h’atskab k’in primeras horas del día ha’ agua ha’ lago ha’ akakbal ti hunp’éel k’oom charco ha’ chichkunta’an tumen ke’el wáa síis hielo ha’ ku káalkunah, k’aab licor ha’ab, tun año ha’abil edad ha’ak’ óol, ha’ak’óol maravillar ha’an yerno ha’as banano ha’as plátano ha’as óol asustar ha’as óol, hak’óol horror ha’as, ha’as óol, hak’óol espantar ha’atskab k’iin, sáastal madrugada ha’atskab, sáastal temprano ha’bin (taxodium macronatum) ahuehuete (árbol) ha’il acuático haa’ afilar haab lima haab limar haab, haabalkun pulir haab’ lijada haab’ lijar haach’, ka’ haach’ rumiar haah afirmación haah verdadero haah a t’aan tiene razón haah u t’aan es cierto haah u t’aan es verdad haah, beey, wa maax cierto haah, haahil verdad haah, haahkun afirmar haah, haahkun aprobación haah, haahkun aprobar haah, uts leal haahil, utsil lealtad haahkun asentir haahkun aseverar haahkun atestiguar haak, haakchahal, haalk’ahal, kipchahal resbalar haak, kiip, piit deslizar háal ha’, háal k’áak’náab litoral háal ha’, háal k’aak’náab, chi’ k’áak’náab playa háal paach, pach beh desvío háal, háalchi’, tséel vera háal, hook’s, hoots’, ho’op sacar haaleb tepezcuintle (animal) háalk’ab, cha’ liberar háalk’ab, cha’ libertad háalk’ab, cha’, waach’ soltar háalk’abt, cha’ desagarrar háalsuum pastar háat k’ab jeme haat, t’aak desflorar haat, xeet’, xiik, pa’, kaach, t’aak romper haat’ raya haat’, hara’at’ rayar haatal, pa’al, xeet’el roto haats, huuts’, kóol apartar haats’ azotar haats’ azote haats’ batear haats’ chicotear haats’ cháak rayo haats’, toop castigar háawa, ts’o’ok, ch’éen cesar háaway, we’ech lepra haax hilar haax, báay, hi’, cho’, paats’ estregar haax, bal k’ab, ch’oot corchar haayab bostezar háayal, éemeh, éemel aterrizar hach tan hach chokoh, elel ardor hach k’as peligroso hach kaanbanaha’an; máak u hach yohel hunp’éel ba’al experto hach, seen, seten, héet, heta’an, táah muy (superlativo) hach, seen, seten, heta’an, ya’ab mucho (superlativo) haha’ ok’ol sollozo hahak iik’ resollar hahap chi’, meehen kee bobo hak’ óol admirar hak’ óol susto hak’ óolal admirable hak’a’an óol atónito hak’ab, ku’uchul atragantar halach wíinik u nohchil kaah alcalde halach wíinik, tatich, batab cacique halachil, poolil, ho’olil líder halal carrizo halal caña de maíz haltun sarteneja hanal comer hanal guiso hanal, áakat guisado hanal, hanah almorzar hanal, hanah, o’och almuerzo hanal, ki’il, o’och,ki’ waah vianda hanal, o’och alimento hanal, o’och comida hanchalak’, hanhanchak’ zapatear hanil, sáas evidente hap chi’, náay óol abobar haran ch’aak, kool chapear haran ch’aak, kool chapeo hats compartir hats’uts guapo hats’uts hermoso hats’uts sak tuun ku léembal diamante hats’uts, ki’ichkelem elegante hats’uts, ki’ichkelem precioso hats’uts, ki’ichkelem (h), ki’ichkelen, ki’ichpam (x) bonito hats’uts, ki’ichkelem (h), ki’ichpan (x) chulo hats’uts, ki’ichpan, ki’ichkelem bello hats’utsil hermosura hats’utskin, hats’utskun adornar hats’utskin, hats’utskun embellecer hats’utskin, hats’utskun engalanar hats’utskuun, hats’ utskin decorar hatskaab k’iin mañana (del día) hayk’iin asolear hayk’iin solear hayp’éel algún he’ máakalmáake’, he’ máaxake’ cualquier he’ máakalmáake’, he’ máaxake’ cualquiera he’ u páahtal u yokol ti’ uláak’ ba’ale’. caber he’, chúunpahal, káahal apertura he’, e’el blanquillo he’, e’el huevo he’, he’bik abrir he’, tsel maak destapar he’ebix así como he’ebix como he’eh ingle he’ek’ab, he’epaha’an abierto he’elel, he’els, wa’atal, wa’akuns, k’aal detener he’elel, wa’atal descansar he’elel, wa’atal descanso he’elel, wa’atal, ch’a’ iik’ reposar he’elel, wa’atal, ch’a’ iik’ reposo he’síim estornudar heech esquivar heech’, herech’, hirich’ crujir heeh aceptación héek, héek’el gajo héek’, chúuch ramo heel, k’eex adulterar heel, k’eex cambiar heel, k’eex cambio heel, k’eex mudar heel, k’eex substituir heel, k’eex sustituir heel, suut, k’eex transformar héentan, naktáan atropellar héentan, naktáan topar heep’ oprimir héesbal, héesbah jadear héets méek’ horcajadas heets’ kuup, ch’een calmar héets’a’an fijo heheláas, hela’an diverso hektal ahorcarse hela’an raro hela’an, heheláas, yaanal diferente hela’an, yaanal, k’expaha’an distinto hela’anil diferencia helbes, heel disfrazar helbes, k’eex variar hets’ méek’ ahorcajar hets’ óol, hets’ tuukul, ki’imaktal óol tranquilizar hets’kun apaciguar hets’kun, nakkun apoyar hets’kúun aquietar hi’, haax, xu’ul frotar hi’, paak’, ku’ul untar hi’, yúul, taats’ planchar hich’ kaak, bits’ kaal horca hich’ kaal, bits’ kaal ahorcar hihixkil, po’opo’ox, to’och áspero hiil, hiilankal reptar híil, híit, tilik deshilar hiil, kóol arrastrar hiilaal arrastrado híim, ch’uhuk híim caña hiit’ tejer hiit’ trenzar hiix lima (fruto) hiri’ich hoop cerillo hiri’ich hoop fósforo ho’ cinco ho’il meridano ho’lahun quince ho’och, ha’ach raspar ho’och, horo’ox raer ho’och, púus, súus cepillar ho’ol lejía ho’ol nah techo ho’ol nah che’ caballete ho’ol, ni’, iit, xuul, ts’ook, yala’ cabo ho’oleh, ho’olheak ayer ho’opob pala ho’opob, k’uruch cuchara ho’os ha’, pul ha’, wek ha’ desaguar Ho’pelche’en (lugar de cinco pozos) Hopelchen hobnel entraña hobnel, nak, chuun nak’ vientre hobon colmena hoh cuervo hohon firma hohon ts’íib firmar hok’ ni’ rienda hok’ob, lutsub gancho holbes primicia holom, báalam kaab (apis bombus) abejorro holom, xuux kaab avispón honhon ts’íib tachar hoob, huut, puuk, pa’, niik, tilik desbaratar hooch, mool, uux, t’ook cosecha hooch, mool, uux, t’ook, éens cosechar hook, hoots’, t’ook arrancar hóok’ol, biin emigar hóok’ol, púuts’ul desertar hóok’ol, tiis salir hóok’ol, tóop’ol germinar hóok’s ta’ evacuar hóok’s, hook extraer hóok’s, hul expulsar hóok’s, luk’s destituir hóok’s, lúuk’s xu’uls eliminar hóok’s; ta’ evacuación hool agujero hool bache hool boquete hool hoyo hool hueco hool orificio hool beh reja hool ni’ bozal hool tu táan u nook’ xiib wáa xch’uup bragueta hool, hóok’ol salida hool, k’óom zanja hool, pa’al, xiik abertura hool, poot horadar hoolboox (hoyo negro) holbox hoolok’ glotón hoolok’ goloso hoolol koh, laab koh caries hoomchahal, tonchahal desfondar hoonah, hool nah puerta hoop, léembal, léets’bal brillar hoot’, la’ach, leep’ rascar hoots’, híits’, poots’ zafar hóoyab regar hóoyab riego hooypel holgazana hooypel perezosa hooypel, meelen peel floja horon ts’íib rúbrica hostil arruinado hots’ koh desdentar hots’ koh odontólogo hottal, xaktal, hotkin empinar hu’un libro hu’un papel hu’un ku ts’íibta’al tu yóo’lal hunp’éel ket t’aan ichil hunmúuch’ máako’ob. acta hul púuts’ hilvanar humpulil completamente hun un hun una hun uno hun único hun súutuk un momento hunp’éel báaxal he’ bix chan ko’olel ku báaxtik mehen muñeca hunp’éel chan nah yaan ti’ u k’íiwikil kaaho’ot tia’al u meenta’al cha’ano’ob. kiosco hunp’éel chan suum chich haxa’ani yéetel ts’aba’an u yook utia’al u yúuchul haats’ chicote hunp’éel, huntúul singular hunp’éelkun, pa’ate’kun, much’kin unificar hunpáay aparte hunpets’ k’in kih sábila huntiich’, maantats’, léeyli’e’ siempre hunxéet’ lu’um, k’áax wáa k’aak’náab hach hats’uts paisaje huub; úurich caracol huuch’, muux moler huuh, t’ool, t’ool huuh iguana huuk’ gatear huuk’, tuuk’ dislocar huul dardo huul enhebrar huul enhilar huul ich deslumbrar huul k’iin rayo de sol huul, loom ensartar húulha’, ha’ach’kun aguar huum sonar huum sonido huum u tsikbalil wáa ba’ax rumor huum, áamba, líil retumbar huum, ch’e’eh ruido huum, t’aan bullicio huum, ya’ab t’aan bulla huumpul enteramente huup’, loom, ts’oop punzar huup’, ts’aa ts’aak yéetel púuts’ inyectar huup’, ts’aabil ts’aak yéetel púuts’ inyección huut, niik, heen, hul derrumbar huuts’, naats’ aproximar huux esmeril huuyub molinillo i’inah semilla de maíz ich cara ich faz ich fruta ich jeta ich ojo ich rostro ich che’ fruto ich k’iin diurno ich, ichil a (hacia) ich, ichil adentro ich, ichil en ich, ichil, ichih dentro ich, ichil, yáam, káap entre ich, paakat vista ich, táan haz ichkíil bañarse ichkíil baño icht preferir iich mellizo iich, k’uh gemelo íich’ak uña íicham esposo íicham marido íicham (h), atan (x) consorte íicham (h), atan (x) cónyuge iik (capsicum annuum) ají iik (capsicum annuum) chile iik’ aire iik’ viento iik’al yéetel u cháakil temporal iikim, t’óohka’ x nuuk lechuza iil divisar iim, chu’uch, chuchu’ teta iimix leche materna íinglese’ t’aan inglés (idioma) íinglese’ wíinik anglicano íinglese’ wíinik anglosajón íinglese’ wíinik británico íinglese’ wíinik inglés íis (ipommea batatas) batata íis (ipommea batatas) camote iisíil babosa (insecto) iit fondo iit, mool, chuun ano iit, mool, chuun culo iits goma iits óxido iits resina íits’in hermano menor íits’in, ko’olel hermana menor iitsin oxidar ik’el bicho ik’el insecto ik’el microbio ik’el virus ik’el, cháabche’ polilla il visión il wáa ma’alob revisar il, paakat, cha’an mirar il, paakat, cha’an observar il, paakat, cha’an ver ilib nuera in tia’al mío (mía) in, kin, teen, tin yo in, tin mi (pronombre) ingl’aan gran bretaña Ingl’aan Inglaterra isíim bañar istikyah, istakyah apenas Itaia Italia italia t’aan italiano (idioma) italia wíinik italiano Itzamna’ (rocio del cielo) Izamal ixi’im maíz (planta) ju’unil taak’in billete k’a’aamtal arreciar k’a’ahal ba’al acordar k’a’ahal, k’a’ahs recordar k’a’am recio k’a’am cháak chubasco k’a’am t’anbil wáa hats’bil ba’alche’o’ob. arrear k’a’as aludir k’a’as evocar k’a’aw, k’aaw grajo k’a’ay pregonar k’a’ay, a’al anunciar k’aab bak’, ha’il bak’ consomé k’aab chi’, yóom chi’ flema k’aab chi’, yóom chi’ gargajo k’aab ich, ha’il ich lágrima k’aab liim leche k’aab, ha’il caldo k’aab, ki’is jugo k’aab, ki’is zumo k’aaba’ apodo k’aaba’ nombre k’aabankil destilar k’aabankil chi’, lúulankil baba k’aabankil chi’, lúulankil babear k’aah hiel k’áah amargo k’áah pinole k’aah, k’an chik’in bilis k’áahkun amargar k’aak’ follaje k’áak’ fuego k’áak’ lumbre k’áak’ viruela k’áak’, chamal xnuuk meteorito k’aak’, kib candela k’aak’, pawo’ erupción k’aak’as máak, k’aak’as ba’al monstruo k’aak’as se’en, kok se’en asma k’áak’at, póok, tóok asar k’áak’náab mar k’áak’náab océano k’aal abrochar k’aal acorralar k’aal aprisionar k’aal encarcelar k’aal encerrar k’aal recluir k’aal veinte k’aal bak’ paach amurallar k’aal, ch’oot, maak cerrar k’aal, k’aal tu che’ enjaular k’aal, leech atorar k’aal, maak, tsuuts obstruir k’aal, ts’o’oks clausurar k’aal, ts’oop atascar k’aal’an cerrado k’aam admitir k’aam u’ulab, k’ubenba hospedar k’aam, ch’a’ recibir k’áan hamaca k’áan red k’aan am telaraña k’aan chak bermejo k’áan pool, k’áan ho’ol almohada k’aan, tak’an, siip’ sazón k’aan, ts’áak mecate k’áanche’ asiento k’áanche’ banco k’áanche’ banquillo k’áanche’, xeek silla k’aank’antal, k’aank’anchahal amarillarse k’áant demanda k’aap pulsera k’aas feo k’aas nocivo k’áas división k’áas ho’ol, xóot’ ho’ol atajar k’aas, k’aak’as máak ruin k’aas, loob bribón k’aas, loob mal k’aas, ma’ ma’alobi’, ma’ beyi’ error k’aasi ba’al espectro k’aasil, loobil maldad K’áast’aamay (Lugar dónde la gente se ataja) Castamay k’aat pretender k’áat exigir k’áat pedir k’áat chi’ consultar k’áat chi’ entrevistar k’áat chi’ indagar k’áat chi’, káatpéeks averiguar k’áat, k’áat chi’ preguntar k’aat, k’aat chi’, ch’ooch’ k’áat interrogar k’áat, kaxan solicitar k’áat, matan mendigar k’áat, óot intentar k’áat, óot, ts’iibol taak, pooch desear k’áat, óot, yaayan querer k’áat, tak pool, tak ho’ol demandar k’áat, yaanyan implorar k’áatal, k’aatmáan cruzar k’aax amarrar k’aax atar k’aax cinchar k’aax, heep’ ligar k’aax, heep’, hiich’, t’iin ceñir k’áax, k’áaxil, che’il vegetación k’áax, kol campo k’aax, mook, hook’ anudar k’áax, nukuch k’áax selva k’áax, nukuch k’áax, ka’anal k’áax bosque k’aax, piix, to’ vendar k’áax, wiits, múul monte k’aaxal atado k’áaxal bat granizar k’áaxal cháak, k’áaxal ha’, cháak llover k’áaxil agro k’áaxil silvestre k’áaxil (h), k’áaxil (x) agrario k’áaxil, ba’alche’ salvaje k’aaxil, che’o’ob flora k’aaxil, k’aaxih amarre k’aay canción k’aay cantar k’aay canto k’aay gorjear k’aay ch’íich’ trinar k’aay muuch, t’aan muuch, awat muuch croar k’aay yéetel paax ku bisa’al tak tu nahil máak serenata k’ab antebrazo k’ab anteceder k’ab brazo k’ab manija k’ab mano k’ab, k’ab che’, héek’, xay che’; xa’ay che’ rama k’abéet interesar k’abéet menester k’abéet útil k’abéetkun, k’a’ana’ankun aprovechar k’abil, k’abil nook’ manga k’ah óol, il, téet, yéey distinguir k’ah óol, ohéelal conocer k’ahóol identificar k’ahóol reconocer k’ak’aknak, báab flotar k’ak’as máak, k’asa’an, kisin máak perverso k’al arrestar k’al beh, wa’akuns bloquear k’al nook’ abotonar k’al paach, bak’paach, suup’, koot cercar k’al ta’ estreñimiento k’ala’an preso k’alab aldaba k’alab che’, k’alab máaskab calabozo k’alab che’, kúuchil tu’ux ku k’a’ahal ch’íich’o’ob wáa ba’alche’o’ob. jaula k’alab máaskab cárcel k’alk’alak t’aan, k’alk’alak aak’ tartamudear k’am u’ula’ alojar k’amas comején (animal) k’an, k’aank’an amarillo k’ana’an impoerante k’ana’an, k’abeet necesario k’anbul faisán k’anil k’aan amarillo medio k’antal, tahal, tahankun sazonar k’as malo k’asa’an, topa’an déspota k’aschaja’an (h) degenerado k’askun pervertir k’askun, huut, óotsikun arruinar k’askun, k’astal, k’aspahal malear k’askuun contaminar k’askuun desgraciar k’askuun, meen loob dañar k’askuun, niik, huut destruir k’askuun, t’aak deshonrar k’askuun, t’aak desvirgar k’askuunil contaminación k’astal, húutul, laabtal, úuchbental deteriorar k’astal, k’aschahal averiarse k’astal, k’aschahal, k’aspahal, k’askuun degenerar k’at barro k’at che’, kolóohche’, kolóoxche’ valla (de palos) k’atab che’ cruz k’atkun atravesar k’ax chi’ amordazar k’ax chi’ mordaza k’ax nak faja k’ax nak’ cincha k’ax nak’, hichnak’ ceñidor k’ax táab chan suum, k’uuch cordón k’axab nak’ cinta k’axab nak’ cinturón k’axnak’ correa k’eban pecador k’eban (x) pecadora k’eban, si’ipil pecado k’eech (x) querida k’eech, ch’eet, k’uuy, niix ladear k’eech, k’eechel, k’eek’ech, loochol, looloch chueco k’éek’en cerdo k’éek’en marrano k’eek’en, beel (h) puerco k’éewel suela k’éewel, oot’el cuero k’eex canjear k’eex rescate k’eex, heel alterar k’eex, loh rescatar k’eey, k’eeyah regaño k’eey, k’eeyal regañar k’eey, táah t’aan amonestar k’eey, tutuk chi’ gruñir k’eyem, k’eyen pozole k’i’ik’ sangre k’i’ik’ che’, saats’ hule k’i’ik’ nak’, k’i’ik’ ta’ disentería k’i’inam ponzoña de víbora k’i’inam veneno de víbora k’i’ix espina k’i’ix (acassia pueblensis) espino k’i’ix (acassia pueblensis) huizache k’i’ix ooch, k’i’ix pach ooch (erinaceus europeus) erizo k’íilkab sudar k’íilkab sudor k’iin día k’iin sol k’iin (h), yuum k’iin clérigo k’iin (h), yuum k’iin cura k’iin (h), yuum k’iin sacerdote k’iin k’aaba’ cumpleaños k’iin k’aaba’ onomástico k’iin clima k’íin, chokokiin calentar k’iin, k’iinil época k’iin, k’iinil era k’iin, k’iinil fecha k’iin, k’iinil período k’iin, k’iinil tiempo k’iinbes conmemorar k’iino’ob (h), yuum k’iino’ob clero k’iinsabil maratón k’iit, k’itpahal, pa’ dispersar k’iit, t’iit’, t’óot’, tóos esparcir k’íiwik, chúumuk kaah plaza k’íiwik, u kúuchil u ko’onol yéetel u ma’anal ba’alo’ob. mercado k’o’och higo k’o’och manzana de adán k’o’och nuez de la garganta k’o’och (x) higuera k’o’ox arisco k’o’ox fiero k’o’ox huraño k’o’ox retobado k’oh, k’o’och, chíin papada k’oha’an enfermo k’oha’anil enfermedad k’oha’anil ku meentik u chu’upul u táammel máak hepatitis k’oha’anil ku meentik u yantal báan kíimilil peste k’oha’anil ku ts’aik ti’ máak tumen u yantal ha’ ich u wíinklil hidropesia k’oha’ankun, k’oha’antal enfermar k’olis pelón k’olis, t’ooroch calvo k’omoh marisco k’óoben cocina k’óoben, k’óoben k’áak’, chi’ k’áak’ fogón k’óoch acometer k’óoch atacar k’óoch cornear k’óoch embestir k’ook’ ruiseñor k’ool, haats’, wich’ cimbrar k’ool, k’iil, meen loob lastimar k’ool, k’oop, laah, loox golpear k’óom valle k’oop hendidura k’oop, wáas k’op pescozón k’óopte’ ciricote k’oos (h) barbero k’oos (h) esclava k’oos (h), meyhil criado k’oos (x) criada k’oos, meyhil sirviente k’oos, ts’iik, hok tso’ots depilar k’oxol mosco k’oxol, boox k’oxol mosquito k’oxol, túuts’ zancudo k’u’ nido k’u’ankil, meen k’u’ anidar k’u’che’ cedro k’u’uk brote k’u’uk, aal kih, aal che’ vástago k’u’uk’, top’ che’ retoño k’u’uk’, top’ che’, óol renuevo k’u’uk’ankil retoñar k’u’uk’um pluma k’u’um nixtamal k’uben encargar k’uben encargo k’uben encomendar k’uchul, taal ti’ kaah inmigrar k’uchul. u’ul, kóohol arribo k’uh deidad k’uh Dios k’uh, dyos Dios espíritu k’ulu’ mapache k’uruch, na’ ts’uul cucaracha k’utbil p’aak, k’utbil iik salsa k’uub, ts’aa entregar k’uuch cáñamo k’uuch pabilo k’uul, bobox, bak neh, tuch neh coxis k’úum (cucurbita pepo) calabaza k’úum, chúuh calabazo k’úumche’, k’úunche’ bonete (planta) k’úumk’umi correcaminos k’uun, taak’in oro k’uup, háat k’up calar k’uup, háat k’uup rebanar k’úuts tabaco k’uux p’eek, ch’a’ k’uux odio k’uux, ch’a’ k’uux disgusto k’uux, ch’a’ k’uux rencor k’uux, k’uuxil, ts’íikil, p’u’uhul disgustar k’uux, p’eek bomitar k’uux, p’uha’an saña k’uux, p’uuh enojar k’uux, p’uuh, ts’íikil ira k’uuxil, ts’íikil, p’u’uhul molestar k’uuy, biik’, yúuk, pipik’ menear k’uxub, kiwi’ (bixa orellana) achiote k’uyche’ (x) (papaver rhoeas) ababol k’uyche’ (x) (papaver rhoeas) amapola ka, kex que ka’ metate ka’ par ka’ íits’in primo menor ka’ íits’in (x) prima menor ka’ kiik prima mayor ka’ kuxtal, ka’ kuxkin revivir ka’ kuxtal, ka’síihil resucitar ka’ meent reproducir ka’ suku’un primo mayor ka’a doble ka’a dos ka’a xi’itech adiós ka’ach úuchih antiguamente ka’amatil k’ab ambidextro ka’ambes, kaans educación ka’ambes, kaans instrucción ka’ambes, kaans instruir ka’an celeste ka’an cielo ka’an che’, k’ax che’ tablado ka’ana’an fatigado ka’anal agobiar ka’anal cansar ka’anal fatiga ka’anal k’áak’, k’áak’ ku hohopaankil fogata ka’anal ook zanca ka’anal óol altivo ka’anal paakat, k’áak’ ich arrogante ka’anal, ka’anah alto ka’anal, yóok’ol arriba ka’anbes adoctrinar ka’anbes amaestrar ka’anbesa’an amaestrado ka’anche’, mayak, che’ mesa ka’ans, ka’anbes capacitar ka’ansah enseñanza ka’ansah xook (x) maestra ka’ansah xook yéetel ts’íib alfabetización ka’ansah xook yéetel ts’íib alfabetizar ka’ansah, ka’ambesah (h) maestro ka’ansah, suukkin adiestrar ka’ap’éel t’aan bilingüe ka’beh pasado mañana ka’ohe, ka’awhe anteayer ka’teen de nuevo ka’teen otra vez kaab miel kaab, yik’el kaab (apis mellifica) abeja kaabah, p’okox chaparro kaabal, kaabah, yáanal, yáanah abajo kaach fractura kaach, káachal, teeh, téehel fracturar kaach, oop’, p’iik, pa’ax xiik quebrar kaach, wat quiebra kaachah quebrado kaah localidad kaah pueblo kaah villa kaah, kaahtalil población kaah, nohoch kaah urbe káahal comenzar káahal, chúunbes, chunpahal, heets’, kuxtal establecer káahal, ho’op’ol, léekel, chúunpahal comenzar káahal, lékel, chúunpahal, ho’op’ol principiar kaahkun poblar káakbach (x) prostituta káakbach (x), chek’a’an peel, choko iit (x) puta káakbach (x), choko iit (x) matriz kaal cuello kaal garganta kaal pescuezo kaal ook tobillo káalkun káaltal emborrachar káaltal borrachera káaltalil alcoholismo kaambes civilizar kaambesah profesor kaan culebra kaan serpiente kaan víbora kaanbah (h), he’ máaxak ku bin tu nahil xook utia’al u kaanbale’. alumno kaanbal (h) aprendiz kaanbal, kaanbal aprender Kaank’uun (Lugar de la serpiente de oro) Cancún Kaanpeech (lugar de serpientes y garrapatas) Campeche Kaanpeech (Lugar de serpientes y garrapatas) ciudad de Campeche kaans, ka’ambes educar kaans, kaanbes cátedra kaansah profesora kaansah, ka’ambes enseñar kaansah, kaambesah docencia káapeh (caffea arabica) café Káastlan Castilla Káastlan España káastlan t’aan castellano (idioma) káastlan t’aan español (idioma) káastlan waah pan de trigo káastlan wíinik castellano káastlan wíinik español káastlan wíinik hispano káat apaste káat tinaja kaax (x) gallina kab, yóok’ol kab mundo kahak bal residir kahakbal habitar kahan, kanan, ch’úuk vigilar kahatsa’ recuerdo kahkunah fundador kahtal morar kak’ óol, ha’as óol asombrar kakachki, o’op’ki, op’chalak, op’k’alak frágil kakaltuun (x) albahaca (silvestre) kakaw cacao kala’an borracho kala’an briago kala’an ebrio kalaan, kanaan cuidar kalam coralillo Kalam (Coralillo) Calan kalan, kanan amparar kalan, kanan guardían kalan, kanan, baal proteger Kalk’iin (lugar de la garganta del sol) Calkiní kama’ach mandíbula kama’ach maxilar kama’ach, no’och quijada kamat’aan orar kan cuatro kanáan, kaláan, líik’s conservar kanan (h), kalan (h) conserje kanan pak’al, kalan pak’al hortelano kanik aprendido kanil nak’ lombriz kanlahun catorce kat arcilla kax ba’ate’el, kaxan ba’ate’el retar kaxan buscar kaxan detectar kaxan hallar kaxan hallazgo kaxan localizar kaxan ba’a (h) agresivo kaxan ba’ate’el, kaxan k’uuxil, kéex provocar kaxan, iil, naktáan encontrar kay pescado kay pez kayche’ aguja (para hamaca) ke’el ch’uhuk helado (postre) ke’el chokwil paludismo ke’el, síis frío ke’el, síis helado ke’elil invierno keeb eructar kéeh ciervo kéeh (cervus communis) venado kéek’en (h) cochino keep, toon falo keep, toon miembro viril keep, toon, birich pene keet, beey xan igual keet, éet p’iis comparar keet, táaxkun igualar keet, táaxkun, táats’kun emparejar kéex queso keléembal, keléenbal hombro kex aunque kex beyo’ que bueno kex teech aunque sea ki’ delicioso ki’ rico (de sabor) ki’ vino ki’ óol amenizar ki’ óol dichoso ki’ óol, toh óol sano ki’ óolt, ch’a’ u ma’alobi hunp’éel ba’’al gozar ki’, ki’il sabor ki’bok aroma ki’bok, ki’bokil perfume ki’bokkin, ki’bokkun perfumar ki’ichkelem gallardo ki’ichkelem tuukul cristianismo ki’ichkelem yuum cristo ki’ichkelem yuum Dios hijo ki’ichkelem yuum jesucristo ki’ichkelem, ki’ichkelem wíinik cristiano ki’ichpam guapa ki’ichpam presiosa ki’ichpam (x) gallarda ki’ichpanil, hats’utsil belleza ki’iki’ t’aan alabar ki’il manjar ki’imak óol alegre ki’imak óol alegría ki’imak óol emoción ki’imak óol feliz ki’imak óol, ki’imaktal óol satisfacer ki’imak óol, ki’ki óol, ki’imak contento ki’imak óolal dicha ki’imak óolal felicidad ki’imak óolal júbilo ki’imak óolal placer ki’imak óolt halagar ki’imakkun contentar ki’imakkun óol agradar ki’imakkun óol alegrar ki’imakkun óol, náays óol divertir ki’impahal quebradura ki’inpahal, loob herir ki’is tamo del maíz ki’kun óol deleitar kib vela kich’ée quiché kih agave kih henequén kih maguey (agave) kihaab fibra de henequén kiik hermana mayor kíilbal cháak áamba cháak trueno kíimil deceso kíimil defunción kíimil morir kíimil muerte kíimil perecer kíimil ataan enviudar el hombre kíimil íicham enviudar la mujer kiims, xot k’iin ajusticiar kíimsah matar kíimsah, banban kíimsah matanza kiimsah, kíimsah asesinar kíinsah masacrar kíinsah wíinik, kíinsah may homicida kiis pedo kiis pedorrear kiiw (agave potatorium) agave mezcalero kikilaankal, kikiláankil, kukuyaankil temblar kikilaankil, kukuyaankil tiritar kili’ich santo kimen cadáver kimen difunto kimen finado kimen muerto kimenil fúnebre kinsah máak criminal kisin, k’aasi ba’al, xulub demonio kisin, kisin ba’al satanás kitam jabalí kitam pécari ko’ atrevido ko’ travieso ko’, choko pool choko ho’ol loco ko’, ko’il rabia ko’, ko’il, taakkun excitación ko’il, choko poolil loquear Ko’lebil virgen María ko’ohkin encarecer ko’ok caro ko’ox ¡vamos! kobol, máantan máak sexo koh dentadura koh diente koh león americano koh leoncillo koh puma koh lu’um wáa beh apisonar koh yan táanil ti’ u chi’ may incisivo kohk’alak, tomchalak cojear kol k’áax desmonte kol náahal jornalero kol náak (h), kol náal (x) campesino kolnáal (h), kolnáal (x), meehi k’áax agricultor kolóohche’, kolóoxche’ bajareque kolóohche’, kolóoxche’ empalizada kon bak’ (h) carnicero kóoch amplio kóoch ancho kóoch u táan anchura kóocha’ wóolis futbol kóochak’, háanchak’ patear kóochil, ka’anlil, nohchil, chowkil volumen kóochkin, nohochkin ampliar koochol cigarrón kóohol presentir kóohol, k’uchul, u’ul arribar kóok sordo kook, lúubsah che’ tumbar kóokay cocuyo kóokay luciérnaga kool heredad kool milpa kool mole kool sembradío kool sementera kóol keep, kóol iit masturbarse kool, k’uut, peech’, maax machácar kool, páak roza kool, páak rozar kóol, páay, híits’ jalar koom estrecho kóom, ma’ xaani’ breve kóom, xoot’ xuut’ corto kóomkin acortar kóon vender koon, koonol vender koonol comerciar kóonol vencedor koonol (h) dependiente kóonol (x) vendedora koonol, koonoh venta koop, koots’ biil enroscar kóopo’ (populus nigra) álamo koos aguililla kóos halcón koot acotar koot albarrada koot barda kóot (aquila chrysaetos) águila kóoton camisa koots’ rosca koots’ koop, biil enrollar kosom golondrina Kosomeen (isla ocupada por las golondrinas) Cozumel ku páahtal u beetik tuláakal ba’al omnipotente ku’uk, p’eex (sciurus poliopos) ardilla ku’upul iik’, xu’ulul iik’ asfixia kuch k’eban, kuch si’ipil pecar Kuhatemalha’ (montaña que vomita agua) Guatemala kuk, kukuul quetzal kukin, hets’kun, akkun asentar kuklim, kuklim ta’ escarabajo kukul iit recular kukul iit retroceder kukul lu’umt, éek’kun ensuciar kukupkih, heets’ calma kukupkil bonanza Kukuulkaan Quetzalcoatl (Serpiente-Quetzal) kul eex bikini kul eex calzoncillo kulal estar sentado kutal, kuklin sentar kuuch cargo kuuch equipaje kuuch responsabilidad kúuch carga kúuch fardo kuuch, k’óoch carga kuuch, k’óoch cargar kúuch, kúuchil lugar kuuchan cargado kúuchil sitio kúuchil hanal comedor kúuchil k’oos peluquería kúuchil kih henequenal kúuchil tu’ux ku chikúunta’al wenel channpal. cuna kúuchil tu’ux ku k’a’alal ba’alche’o’ob he’ex. corral kúuchil tu’ux ku ko’onol yéetel ku yu’uk’ul ba’al ku káalkuntik máak. cantina kúuchil tu’ux ku mu’ukul kimeno’ob. cementerio kúuchil tu’ux ku ts’a’abal ya’akach xokbil hu’uno’ob. biblioteca kúuchil tu’ux ku xo’otol che’. aserradero kúuchil tu’ux ku ye’esa’al úuchben ba’alo’ob museo kúuchil u yúuchul koonol bazar kuuk codo kúul kaal, pachkab cervicio kuum olla kuuts guajolote silvestre kuuts pavo de monte kuux óol entusiasmo kuuxum champiñón kuuxum hongo kuuxum verdín (planta) kuuxum, ta’ cháak moho kux teech y tu ? kux, ba’ale’ pero kux, túun, wáa si kuxa’an vivo kuxtah, kuxtal vivir kuxtal radicar kuxtal subsistir kuxtal vida la’ kaah, kaah mina’an u máakilo’ob despoblado la’ pak’ (x) ruina la’ach arañar la’ach, haat, xeet’ desgarrar la’ach, ho’ot, xe’ep’ rasguñar la’ach, le’ep’ rasgar laab, asbe’en, úuchben, chuchul, ch’iha’an; nuxib (h) viejo laah bofetear láah bo’ol liquidar laak despegar láak’ hermano láak’ (x) hermana láak’ nuup, éet compañero laak’, ch’iilankabil, laak’tsil deudo láak’, éet wíinikil prójimo láak’, láak’ tsil, éet k’i’ik’el pariente láak’in acompañar láak’inah acompañante láak’tsil, láak’ familiar láal, much, p’óop’ox ortiga láal, t’ooh, piich, báab vaciar láat’, maach, ch’úuy sostener láayli’ todavía lah, wéek’ lah, bok’ lah lapo lahkah, ka’alahun doce lahun diez lak taza (de ceramina) lak, k’at cajete lak, k’at vasija lak’iin este (oriente) lak’in oriente lakam pabellón lakbal, síistal, olomtal coagular lalah k’ab palma de la mano latáa lata le beetik por eso le ka’peel los dos le kéen cuando le ts’iib, he’ela’ ku meyah tia’al u ye’esa’al u k’aaba’ xiib bey xan xch’up. ello le túun, he’ túun entonces le’ hoja le’ xikin pabellón de la oreja le’, siin, t’iin, haay tender le’kih, le’kiiw penca lechkun, leech enganchar leech lechón leech (x) cochina leech (x) marrana leech (x) puerca léech, núup’ trampa léeh lazar léekel retentar léembal, hohopaankil, ninibaankil titilar léembal, huul resplandecer léembal, léets’bal brillante léembal, léets’bal brillo léembal, léets’bal lucir léench’in, túulch’in empujar leets’ adular léets’ resplandor de fuego lehem cháak relámpago lela’ esta lelo’ aquél lelo’ aquella lelo’ aquello lelo’, le he’elo’ esa lelo’, le he’elo’ ese lelo’, le he’elo’ este lelo’ob esas lelo’ob esos lep’ óol, lep’ óolal animar leti’ él leti’, le t’aan he’ela’ chéen utia’al xch’up wáa ko’olel. ella letio’ob ellas letio’ob ellos líik’es alistar líik’es, ta’ak ahorrar líik’il, líik’ ba’ate’el rebelión líik’s, láat’ levantar líik’sah t’aan, a’al ba’al calumniar líik’sah t’aan, a’al ba’al, a’al t’aan calumnia líil ha’ irrigar líil ha’, wiits’ asperjar líil, tíit, púus sacudir líil, tsiits, wits’ ha’ rociar lits látex lo’ot’ol convulsión loh redimir lokok, iis cera loob accidente loob catástrofe loob daño loob mala suerte loob, loba’an lóbrego lóob, lóo’che’ coa looch, ch’oot desviación looch, ch’oot, ch’eet, k’eech desviar lóoch, méek’ abrazo looch, p’uus, waats’, wuuts’ corva lóoch’, óok, láap’ puñado look, lookankun hervir look, óomankil bullir lool, nikte’ flor loolankil, nikte’il floración loom acuchillar loom apuñalar loom pinchar loom, húul che’ hurgar loot pak’áal azahar loox boxeo loox trompear loox (h) boxeador loox ku ka’ansa’al tia’al ma’ u ha’ats’al may. karate loox, ba’ate’el agredir loox, haats’, k’ool, laah golpe loox, loxbáah boxear loox, paay lidiar lot’ kéeh calambre lot’ kéeh, loot’ engarrotar lu’, boox kay bagre lu’um piso lu’um suelo lu’um, k’aax terreno lu’um, kaab tierra lu’umil estado lu’umil país lu’umil kaah patria luk’s le’, p’éep’ t’ok le’ deshojar luk’s, eems tohol, éens tohol descontar luk’s, háaws suprimir luk’s, luk’ul retirar luk’s, took, tseel despojar luk’s, toop, p’at k’aasi frustrar luk’s, tseel abolir luk’s, tseel privar luk’ul humear lukum kaan lombriz de tierra Lusíitáan Portugal lusíitáan t’aan portugués (idioma) lusíitáan wíinik portugués lutsub, hok’ob anzuelo lúub legua lúubs, huut, puuk, niik derribar lúubul, báanal, húutul caer luuch jícara luuk’ fango luuk’ lodo luuk’ trago luuk’, háanhan hanal, táats’ luuk’ devorar luuk’, píit luk’ tragar luuk’, táats’ luuk’, túuts’ luuk’ deglutir luuk’s, lúubs derrocar ma’ no ma’ atan (h) viudo ma’ atan, may ma’ts’oka’an u beeli’. soltero ma’ chika’ani’, istikyah u na’ata’al abstracto ma’ chuka’an u k’iini, ma’ k’ucha’an u k’iini’ prematuro ma’ haahi’, mix haahi’ negar ma’ haahi’, tuus falso ma’ íicham soltera ma’ íicham (x); máak kimen u yatan. viuda ma’ kaal, kúul kaal degollado ma’ ko’ohil barato ma’ ma’alob aniki’, ma’ ma’alob u yu’ukubai’ incómodo ma’ mina’an negación ma’ muuk’, mina’an u muuk’ impotente ma’ muuk’il impotencia ma’ na’at ñoño ma’ na’at tonto ma’ na’at, tsu’uy pool, chich pool estúpido ma’ ohel ignorar ma’ ohel, máak ma’ u yohel wáa ba’axi’. ignorante ma’ óolal apatía ma’ óota’ah, ma’ u k’a’amah ba’al rechazar ma’ subtal máak cínico ma’ ts’oka’an u beeli’ célibe ma’ ts’oka’ani’, ma’ ma’alob menta’ani’ imperfecto ma’ tu k’oha’antal inmune ma’ tu máan ha’i’ impermeable ma’ tu páahtal u meenta’al, hach talam imposible ma’ utsi’, ma’ ma’alobi’ ilícito ma’ úuch loob ti’i’, ma’ úuchuk loob ti’i’ ileso ma’ wenel insomnio ma’ xanab descalzo ma’ yuum, ma’ na’ huérfano ma’, mina’an, mix sin ma’ah ganglio ma’ah incordio ma’alob apto ma’alob bueno ma’alob kuxtal bienestar ma’alob, uts bien ma’alob, uts, ki’ buen ma’alobkin, ma’alobtal mejorar ma’alobkin, utskiin concertar ma’alobkun, utskiin componer ma’as kaal afónico ma’as kaal, so’oh kaal ronco ma’ats’, leets’ lamer ma’ax mico ma’ax mono ma’ay tamo ma’ay che’ aserrín ma’k’óol, hooykep holgazán ma’k’óol, jooykep perezoso ma’kóol, hooykep, meelen keep flojo maab (h), maan (x) cliente máaben cajón máaben tu’ux ku bisa’al mukbil huntúul kimen. ataúd máaben, ba’as caja maach tocar maach, ch’a’ apañar máach, cháach asir máach, cháach prender maach, laap’ láap’ k’ab empuñar maak tapa máak chich u meentik wáa ba’ax rudo máak hach ku choh u lúul, ku ya’ala’al xan ti’ máak mina’an u na’at. baboso máak ku bisik huntúul chanpaal ok ha’ wáa huntúul máak utia’al u ts’o’okol u beel. apadrinar máak ku haantik tikin hanal xerofago máak ku káahsik ba’ate’il agitador máak ku kanáantik ba’alche’o’ob pastor máak ku kaxtik xíiwo’ob utia’al u meent a ts’aakil yéetel utia’al u koneh. herbolario máak ku kiimsah, kiimsah may asesino máak ku meentik ba’alo’ob yéetel u k’ab bey xan yéetel u mehen nu’ukulo’ob. artesano máak ku meyahtik k’at alfarero máak ku meyahtik kaab. apicultor máak ku paax músico máak ku ts’ik he’ ba’axak p’axbile’ acreedor máak ku tsol nu’uk asesor máak ku tu’usul tumen yatan wáa u yíicham. cornudo máak ku xíinbal yóok’ol hunt’i’in suum. acróbata máak ma’ u yohel xook mix ts’íibi’. analfabeto máak sen ya’ab u káaltal alcohólico máak u hach yohel ba’alo’ob ti’ xíiwo’ob herbario máak wáa ba’alche’ hach ya’ab u tso’otsel peludo maak, nuup’, k’aal, piix tapar máakalmáak cuál máako’ob ma’ u yohlo’ob xooki’. analfabetismo máako’ob, wíiniko’ob gente maan compra maan comprar máan pasar máan rondar máan chéen mina’an u haahil, máan chéen beyo’ vagar máan, áalkab transcurrir máan, píit máan, táats’ máan traspasar máan, úuchul ocurrir maanal, tiip’il, ya’abil exceso máansbah peregrino máansbah (x) peregrina máas, maasil más máas, sit’riyo chapulín máas, sit’riyo grillo máas, sit’riyo saltamontes máasewal amerindio máasewal, wíinik, wi’it’ indígena máasewal, wíinik, wi’it’ indio americano máaskab fierro máaskab hierro máaskab machete máaskab metal máat, hoch’ob gorrear máatan, síih caridad máatan, síih limosna máatsa’ pestaña máax ku kaansah, máax ku kaambesah docente máax, máaxi’ quién maax, peech’, yaach’ majar maay casco maay, mo’ol pezuña maaya t’aan maya (idioma) maaya wíinik maya Maaya’ab (Lugar de pocos) Mayab maayol capataz mach, il túun tentar mach’ chato mahan rentar mahan na’, ka’ana’ madrastra mahan nah posada mahan yuum, ka’a yuum padrastro mak chi’ callar mak chi’, p’aat ma’ t’aan silenciar mak ku haantik u yéet máakil. caníbal mak ku meyah tu taamil ha’ wáa ich k’aa’náab. buzo mak kuum estofado mak’ corcho mak’, xaak escaldar makal ñame (planta) makan enramada makkuum, áakat adobado mamaykil fino mantats’ k’oha’an achacoso matan (h), k’áat matan mendigo may hach yaan u na’at astuto may kaha’an tu huun he’ tu’uxake’ ermitaño may ku búukintik ma’alob nook’ galán may ku buul tahúr may ku kalan centinela may ku maan, maan (h), maan (x) comprador may ku meyahtik (x), kaaxo’ob (h) avicultor may ku p’ektik wáa sahak ti’ táanxel kaahil xenófobo may ku ts’íibtik ba’alo’ob yóok’ol che’ xilógrafo may ku ts’isik mehen paalal sátiro may ku yookol ich k’áak’náab corsario may ku yookol ich k’áak’náab pirata may puuts’ul prófugo may taak u xeh asqueado may tsela’an u ye’el u keep eunuco may, wíinik persona mayokol, mayol mayoral mayol; máak ku léeik wakax wáa tsíimin. vaquero me’ex barba me’ex, k’ono’ch bigote méek’, lóoch abrazar méek’táan acaparar meelem, mina’an u na’at imbécil meelen kep (h) menso meelen peel (x) mensa meelen, ma’ óol lelo meelen, nuum sonso meemech lagartija meen (h); wiinik ku ts’aak yéetel xíiw wáaa yéetel payal chi’. curandero meen hanal, chak hanal guisar meen pak’ (h) alarife meen pak’ (h) albañil meen ts’aak (h), kon ts’aak (h) boticario meen yáam acanalar meen, beet fabricar meen, máak ku ts’aak yéetel xíiwo’ob. hierbatero meen, úuchul efectuar meentbil he’ ba’axake’ actuar meents’ul, kaxan rebusca meents’ul, kaxan rebuscar meet, beet cometer meeyhil máak, kolnáal proletario mehen muuch, chan muuch renacuajo mehen ts’ots vello mehen tuunich ku yantal tu beel u wiix máak. cálculo men máaskab herrero men muuk’, ts’aa óol esforzar Mexikoo Méjico Mexikoo México meyah faena meyah laborar meyah oficio meyah servir meyah trabajar meyah máak empleado meyah yéetel ki’imak óolal afanar meyahil trabajo meyahil kaab, kanáanil kaab, kaláanil kaab apicultura meyhil obrero meyhil (x), k’oos (x) sirvienta miis gato míis barrer míis, míisib escoba mina’an carecer mina’an no hay mina’an ki’ichkelem yuum ti’ ateo mina’an u káahal mix u xuul; hach xaan eterno mina’an u ye’el u keep capón mina’antal escasear mitnal infierno mix ni (conjunción) mix tampoco mix ba’al nada mix bik’in jamás mix bik’in nunca mix máak nadie mix may ninguno mixba’al cero mixtu’ux en ninguna parte mo’ol garra mochtal acurrucarse mok’och, hool fosa mol p’aax, u ch’a’abal u tohol, koonol wáa meyah cobrar móoch mocho móoch, yaach’ deforme mook, k’aax, hook’ nudo mook, léeh lazo mool, háaymol recoger mool, mool taak’in recaudar mool, muuch’ acumular moots encoger moots raíz moots, moot contraer moson remolino moson tornado moson, moson iik’ torbellino mot’kin agazapar motón ceja mu’k’a’an, chichha’an, t’at’ahkl fuerte mu’uhul dote much’, muuts’, chuchul, kíimil, k’ak’altal marchitar much’bal, much’bah alianza much’kiin, mool concentrar much’kiin, mulkiin aglomerar much’kin asociar much’kin reunir much’tal concurrir much’tal, much’kinah, mulkinah reunión muk’ ook muslo muk’yah aguantar muk’yah martirizar muk’yah padecer muk’yah sufrir muk’yah, ts’íibolal, óol pasión muknal sepulcro muknal sepultura muknal tumba mukul t’aan murmullo mukul t’aan susurrar mukul t’aan, mukul chi’ murmurar mukul, ta’ak tsikbal secreto mukuy tórtola muliix limón mulixkun, mulixkin rizar mulkin, muchi’kin amontonar muts ich, chak’ ich guiñar muts’ ich pestañar muuch rana muuch sapo muuch triquina (animal) múuch’ congregación múuch’ conjunto múuch’ grupo múuch’ kaab enjambre múuch’ kuxtal, múul kuxtal, éet kahtal convivir múuch’ t’aano’ob vocabulario muuch’, mulix crespo múuch’kin, mulkin congregar múuch’kin, mulkin conjuntar muuk enterrar muuk sepultar muuk, muksah sepelio muuk’ fuerza muuk’ poder muuk’ k’ab, muuk’il k’ab, miis k’ab bíceps muuk’, chich fortaleza muuk’, muuk’il, óol vigor múul cacto múul cardo múul montículo múul (opuntia tunicata) cardón múul hanal convidar múul k’aay, múuch’ k’aay coro múul, pu’uk, chan wits loma múumuts’ ich, p’i’ip’i’il ich parpadear muun bak, muumun bak cartílago muun, áak’, ya’ax tierno múunyal nube múus iik’, yooxol chi’ aliento muut almud muxub, k’utub mortero na’ madre na’ mamá na’ k’ab pulgar (dedo de la mano) na’ahtal saciar na’akal ascender na’akal subir na’akal trepar na’aks, ch’úuy, ka’analkun líik’s elevar na’at adivinar na’at comprender na’at descifrar na’at inteligencia na’at (h), na’at (x) adivino na’at, ohel, tuukul; k’ah óolal conocimiento na’at, tuukul conciencia na’at, tuukul razón na’at, tuunkul concepto naab pomada naab ungüento náab cuarta náach distante náach lejos naach’ relación sexual náachil, yáam distancia náachkun alejar náahal ganar náahal lucro náahal sueldo náahal ku ts’a’abal tu yóo’lal hunp’éel k’iin meyah. jornal náahal, bo’ol salario náahal, náahalil ganancia naak, nakkun recostar náaks óol, naks óol fastidiar naat’ montar naats’ cerca naats’, huuts’, taak’ arrimar naats’, taas atraer náats’al abocar náats’al, húuts’ul aproximación naats’ba arrimado naats’ba arrumbado náax che’ tizón náay óol distraer náay óolal, nay óolal negligencia náay, náays óol entretener náay, wayak’ soñar náay, wayak’ sueño náays óol consolar náays óol descuidar nab ka’an paladar nab, nab k’ab palmo nah k’oha’an hospital nah k’uh templo nah k’uh, u yotoch ki’ichkelem yuum. iglesia nah táankah kúuchil ta’ excusado nah tu’ux ku ko’onol hanal fonda nah tu’ux ku ko’onol hanal restaurante nah tu’ux ku ko’onol yéetel ku yu’uk’ul ba’ax ku káalkunsik máak. bar nah tu’ux ku meenta’al yéetel ku ko’onol waah. panadería nah u’ulab hotel nah, otoch, taanah habitación nah, taanah, otoch casa nah, taanah, otoch domicilio nahil construcción (edificio) nahil koonol, nah tu’ux ku ko’onol ba’alo’ob. tienda nahil síinik, muul síinik hormiguero nahil xook, kúuchil kaansah escuela nahil, nohoch nah menta’an yéetel pak’. edificio nak óol abrumar nak óol aburrir nak óol harto nak óol impertinente nak táan chocar nak’ barriga nak’, chuun nak’ abdomen nakkun, ts’aa nak’lik arrinconar nal choclo nal elote nal maíz (mazorca) nal, hek’ nal mazorca nat’ tsíimin, xiimbal yóok’ol tsíimin cabalgar nay óolal distracción neek’ grano (de semilla) neek’ pepita neek’ semilla neek’ ich niña del ojo neek’ ich pupila néen espejo neenet’, neeret’ hóon k’oos trasquilar nées, néet’, p’éep’ roer néet, nóot’, níich’, biis, sib carcomer neets delicado neh cola neh rabo ni’ hocico ni’ nariz ni’, chowak ni’ trompa ni’, p’iich, ho’ol, ka’analil cumbre ni’, xuul, p’iich punta ni’yaal k’ab yema del dedo níich bocado níich’, k’uux, nóot’, néet’ mordizco niik’, k’uuy, biik’, bibik’, pipik’ meneo níikil pararse níix ladera níix, níixkab, t’oont’on desnivel no’och barbilla no’och mentón no’oh, toh, táats’ derecho no’ox calza no’ox che’, tóoh che’ tranca no’ox, takab, tak che’ cuña no’oxche’, tóohche’ atrancar no’oxkin acuñar noh k’aas, nohoch loob tragedia noh k’iin, k’iin k’aaba’ aniversario noh kaah, nohoch kaah ciudad noh yah calamidad noh, nohoch, nuuk, nukuch, nuxib grande nohchil caudillo nohchil patrón nohoch enorme nohoch chaha’an, nukchaha’an, ma’alob chaha’an desarrollado nohoch halach wíinik presidente nohoch hool nah, nohoch hoonah zaguán nohoch kib cirio nohoch máak, nohoch wíinik adulto nohoch tuunich roca nohoch yéetel kóoch kuum paila nohochil capitán nohochil mayor nohochil tamaño nohochil kaah autoridad nohochkin, kóochkin amplificar nohol sur nooh k’ab mano derecha nóok haats’, táah haats’ apalear nook, noktal, nokkin embrocar nook’ prenda nook’ traje nóok’ áakan roncar nook’ ku ha’ayal yóok’ol mayak che’ mantel nook’ ku meyah utia’al u te’ep’el kimen mortaja nook’, búuk atuendo nook’, búuk ropa nook’, u nook’ (x) vestido nook’, xéet’ tela nook’il ke’el abrigo (prenda) nook’ol gusano nookoytal, líik’ih ha’ nublar nool abuelo nóol anolar noom perdiz nooy fécula nooy, ts’u’ meollo nu’ukul aparato nu’ukul herramienta nu’ukul trasto nu’ukul utensilio nu’ukul, ba’aluba instrumento nukuch nah castillo nup’ luuch ventosa nuuch, nuup, keet unión nuuch, nuup, mool, muuch’, much’kin juntar nuuk contestar nuuk responder núuk responder núuk respuesta nuuk (x) vieja nuul, maax magullar nuum desvalido núum tsutsuy higo chumbo núum tsutsuy tuna (higo chumbo) nuum yah, óotsil may infeliz nuup acoplar nuup, nuup’ conexión nuup, ts’iis aparear nuup, tsaay, nuuch unir nuup’, nuup conectar o’och ración o’och trama o’och, hanal sustento o’olkih, bi’bi’ki blando och kaan (boa constrictor occidentalis) boa ok óolal, tuukul creencia ok’ol llanto ok’ol, awat, áakam lamento ok’ol, xuxuch ni’ sollozar ok’om óolal decepción oka’, ok ha’ bautismo oka’, ok ha’ bautizar oka’, ok ha’ bautizo okol ingresar okol invadir okol k’iin, oka’an k’iin crepúsculo okol kisin ti’ máak endemoniar okol ts’iis adulterio okol wakax wáa ba’alche’o’ob. abigaeto okol, máan entrar okol, okoh, máan, táats’ máan, póot máan penetrar okom horcón oks yah afligir oks, buut’, chook’, k’aap insertar oks, juup, ts’oop ts’oot introducir oks, oksah internar oksah introducir oochel figura oochel imagen oochel silueta oohel saber ook mango ook pie ook, mooch’, xaaw pata ook’in hanal cena ook’ol llorar óok’ol encima óok’ol sobre (encima) óok’ot bailar óok’ot baile óok’ot danza óok’ot danzar óok’ot (h-), óok’ot (x-) bailador ookol asaltar ookol estafador ookol estafar ookol hurtar ookol hurto ookol ladrón ookol robar ookol robo ookol saquear ookol (h-) bandido ookol ich kaah (h) atracador ookol, biis raptar ookol, tseel u ba’alo’ob desvalijar ookol, tuus defraudar ookol, tuus, balk’ab fraude ooks, laap, nuup’, k’aap, huup encajar óol ánimo óol voluntad óol, k’u’uk cogollo óol, k’u’uk’; k’anil he’ yema de huevo óolak, óoli’, ta’aytak, k’as casi óom burbuja óom sikil pipián oom, yoom espuma oon aguacate óon palta oon che’ (persea americana) aguacatero óop, poox (anona glabra) anona óop, poox (anona glabra) chirimoya oop’, eel, póok tostar óot acceder oot’, oot’el cutis oot’, oot’el epidermis oot’, oot’el pellejo oot’, oot’il piel oot’el sáabukan alforja oots’ nata óotsikun, t’oonkin, haaykun degradar óotsil humilde óotsil indigente óotsil miserable óotsil pobre óotsilil humildad óotsilil miseria óotsilil pobreza oox ramón óox tres óox tu’uk’, óox tséel, óox ti’its triángulo óoxlahun trece ooxol calor ooxol vapor ooxol, choko iik’ bochorno ooxol, chokoh óol abochornar ora hora otoch, nah, nahil, taanah hogar otoch, nah, taanah morada oxo’on, p’eel, p’uuch desgranar p’a’as burlar p’a’as, baaxal t’aan burla p’a’as. eets’ mofar p’aak tomate p’aakil kaal, bu’ulil kaal amígdala p’aat abandono p’aat dejar p’aat desistir p’aat dimisión p’aat dimitir p’aat renunciar p’aat, cha’ abdicar p’aat, hóok’es aislar p’aat, ma’ u meenta’al ba’ax omitir p’aat, p’áatal, p’áatah quedar p’aat, p’atba divorciar p’aat, p’atba divorcio p’aat, xúun p’aat abandonar p’áatal permanecer p’áatal permanencia p’áatal tu huun enviudar p’aax adeudar p’aax adeudo p’aax crédito p’aax deber p’aax fiado p’aax fiar p’aax, láak’ deuda p’aay, p’ah alepusa p’aay, xo’xo’ot descuartizar p’at ba’al yóo’lal taak’in empeñar p’atal quedarse p’eek aborrecer p’eek asco p’eek detestar p’eek, k’uux odiar p’eel, ts’eeh despepitar p’éep’ desplumar p’eex enclenque p’eex, ts’uuts’ raquítico p’ekta’an, k’aasil máak vil p’elechkun, p’iiskun ajustar p’iha’, hats’al ha’ rocío p’iich cima p’iich, ni’ vértice p’iich, t’eel cresta p’iis limitar p’iis medida p’iis medición p’iis medir p’iis medir p’iis pesar p’iis, hol ch’ak mensura p’iis, p’isib medida p’iis, ts’aa p’iis moderar p’iis, xot’ k’áax, hol ch’ak mensurar p’iisib báscula p’íitkun, éemel, kaabaltal, kaabalkun mermar p’ik kuuch sobrecarga p’ik kuuch, píitmáan kuuch sobrecargar p’is hanal, p’íit hanal dieta p’is k’iin semana p’isib regla p’it tuuch, p’it chooch hernia p’o’ lavado p’o’ lavar p’o’ (x) lavandera p’onto’ pelícano p’óok cachucha p’óok sombrero p’oot adorno p’oot copete p’oot mechón p’oot penacho p’u’uhkin, p’u’uhs enfurecer p’u’uk bocanada p’u’uk cachete p’u’uk mejilla p’u’uk iit, bak’el iit anca p’u’uk iit, bak’el iit glúteo p’u’us almizclero (rata) p’u’us, toohol ahuyentar p’úl nu’ut’ yéetel wóolis. botija p’ul ook, t’óon pantorrilla p’uruxnak’ barrigón p’utu’us, uus, sotba inflar p’uuch aporrear p’uuh batida (cacería) p’uuh, ts’íik, chi’ichnak irritar p’úul barril p’úul cántaro p’úul piñata p’uulut incensario p’uum, waats’, looch, p’ooh encorvar p’uus giba p’uus joroba p’uuy, huuch’ pulverizar p’úuy, p’úuyul, xéet’, káach partícula p’uuy, ts’eeh mellar p’úuy, xéet’, xéet’el migaja pa’ muuk’ agonía pa’ síis, sat síis, k’íinah tibio pa’at, alab óol esperar pa’atik in bin ya me voy paach envés paach, kúul pach revés paach, paachil detrás paach, paachil, táankab fuera paach, paachil, táankab, táanxel exterior paach, pu’uch dorso paach, pu’uch, sibin, sibnel lomo paach, sóol cáscara paachil, paachih atrás paah acedo páahtal poder (verbo) páahtal, náahal lograr páak deshierbar páak desyerbar páak desyerbe paak, wool empacar paak’, taak’, tsaay contagiar páak’am (opuntia ficus indica) chumbera páak’am (opuntia ficus indica) nopal paal criatura paal niño paal (x) niña paal, táankelem muchacho paalil, tu paalil infancia paalitsil, máak ku meyal tia’al máax maneh. esclavo páan excavar páan, k’ooy, buuk’, pa’as escarbar páap picante páap picoso páapay jaspeado páapay boon jaspear paasel cabaña paasel choza paat formar paat, tuus inventar paat, u meenta’al wáa ba’ax ichil hunp’éel un’ukul hóohochil. moldear páats’, yéet’, yeets’ masaje páats’, yeet’, yoot’ sobar paax música paax tocar música páay ooch zorrillo páay, mahan préstamo páay, mahan prestar paay, pay wakax torear pach kaah suburbio pach ook empeine pachkab cogote pachkab nuca pah agrio pah, su’uts’ acedar pahkun, pakkun húuk empollar pak contemplar pak’ muro pak’ pared pak’ tabique pak’ kaab wáa xuux panal pak’ lu’um adobe pak’ lu’um embarro pak’ tu’ux ku mu’uku kimen bovéda pak’ xa’ak’ adobar pak’ xa’ak’ adobo pak’, ka’anal pak’ muralla pak’, pak’al, xaab plantar pak’a kook, utskin remendar pak’áal naranja pak’ach tortear pak’al cultivar pak’al plantío pak’al sembrar pak’al siembra pak’al ts’aba’an ti’ p’úul wáa ti’ kuum maceta pakab camada paklan k’eex, k’eex intercambio pam, pam ch’eel tucán (ave) papax k’ab aplauso papax k’ab, lalah k’ab aplaudir papax k’ab, lalah k’ab palmear paula’an u k’iin, xota’an u k’iin condenado payal chi’ oración payal chi’ rezo payal chi’, kama t’aan rezar paybe, biin táanil, máan táanil preceder pe’ lah, pa’ lah cachetada pe’echak’ huella pe’echak’, ts’a’acha’ pisar pe’et, me’et rodaja peech garrapata peech’, maax, muux, yaach’ machucar peech’, pupuch’, yaach’ apachurrar peech’, puuch, yaach’, maax aplastar péek acción péek movimiento péek áamba, kíilba, tíitba terremoto péek óol arriesgar péek óol duda péek óol inquietar péek óol, k’ux óol recelo peek, k’uul vulva péek, péeks, pik’, húuy mover péek, puul, síit’ latido péek, séeba’anil, péeka’anil destreza péek, síit’, populaankil latir péek, wilbáa ondear peek’ can peek’ sabueso (perro) peek’, peek’il canino peek’, xiibil peek’ perro péeka’an hábil péeka’an, sáak’óol ágil péeks k’aak’, huts’ náahche’, much k’áak’ atizar péeks óol conmover péektsil noticia péektsil, péeksil fama peel, k’uul órgano genital femenino peel, k’uul vagina péepem mariposa peet aureola peets’, ts’aal apesgar peew precoz pepe’echak’ pisotear peso peso (moneda) peten, káach lu’um isla peten, petenil isleta pich’, ts’iiw tordo (ave) pichib che’ guayabo pichib, pich’ guayaba píib barbacoa píib, píibil horno subterráneo piich guanacaste (árbol tropical) piik fleco piik fustán piik justán píik’ sáas, sáastal alba píik’, chíikbes despejar píik’il, sáastah amanecer piim, tatil, piimil, su’ espesura piix forrar piix funda piix rodilla piix, ba’as estuche piix, huuk, teep’, tsiik cubrir piix, teep’ cobijar piix, yáal forro píixan kay delfín píixan, óol alma píixan, óol ánima píixan, óol espíritu pik chinche pikil, pikit abanicar pikit (x) abanico po’pot, ho’hol agujerear pok’ol pulgón polok gordo polok obeso polok, piim grueso polokkin, polokkun engordar pooch’, pooch’il blasfemia pooch’, pooch’il injuria pooch’, pooch’il injuriar pooch’, pooch’il insultar pooch’, pooch’il insulto pooch’, pooch’il ultrajar pooch’, pooch’il ultraje pooch’, pooch’il, k’ex óol renegar pooch’il blasfemar póoka’an, k’áak’ ta’an asado pool tallar pool che’ (h), men ba’alo’ob (h), yéetel che’ carpintero póol che’, súus che’ tornear pool im pezón pool keep glande pool píix rótula póol, ho’och desbastar pool, ho’ol cabeza póol, póol che’ labrar póolbil che’ fetiche póolbil che’, k’uh idolo poolil, ho’olil cabecilla póop petate poopox, tóotol burdo poos palido póos lu’um, tóos lu’um empolvar poot barrenar poot, hool perforar poots’, pots’ im, hóok’s k’aab im ordeñar popok’ look, pok’os look, lookankil borbotar popokxiik’, papalaankil revolotear pu’uch, paach espalda pu’uk, búu’tun, chan wiits, muul colina pu’uk, wiits, múul cerro pu’uk, wits cordillera puh pus puksi’ik’al corazón pul kaabal, lúubs abatir punab, caoba puuk’ yaach’ diluir puuk’, pa’, huub huut deshacer puuk’, yaach’ desleir puuk’, yiib disolver puul, ch’iin, píik ch’iin botar puul, huk’s desechar puul, píik ch’iin aventar puul, píikch’iin abalanzar púus cepillo puut papaya púut acarrear púuts’ aguja púuts’ yan u pool alfiler púuts’ul evasión púuts’ul fuga púuts’ul, biin escapar púuts’ul, hóok’ol huir puytáanil, u ni’ baakel tseen. clavícula radióo radio sa’ atole sa’am, u lu’umil k’áa’náab arena sa’as k’eban condonar sa’as si’ipil, sa’asa’al si’ipil perdonar sa’as si’ipil, sa’at si’ipil indulto sa’asal si’ipil, sa’at si’ipil indultar sa’atal óol, sak kimen desmayar sa’atal, xuup, xu’upul disipar sa’il keep, u k’aab toon semen sáabim hurón sáabin comadreja sáabukan bolso sáak’ langosta saak’, saak’il comezón saak’, saak’il picazón saak’, saak’il, elel escozor sáak’óol, t’a’ah activo sáak’óol, t’a’ah diligente sáakal, jóoch’ hormigón saal ligero sáamal, ha’atskab mañana sáansamal, tuláakal k’iin diario sáap braza saap’ evaporar sáas, sáasil claridad sáas, sáasil claro sáas, sáasil luz sáaskun iluminar sáaskun, huul alumbrar sáastal, sáasital clarear saat despistar saat extraviar saat perder saat, baal desaparecer saatal óol atarantado saats’ liga saats’ tirahúle saats’, sasats’ki elástico saats’, t’iin, tiich’, siin estirar sáay, sáayal luxación saay, saayel hollejo sabak, yabak nah hollín sabak, yabak nah tizne sahak, sah óol, sah lu’um cobarde sahakil ti’ ha’, ko’il hidrofobia sahakkun atemorizar sahakkun, ts’aa sahak amenazar sahaktal, ch’a’ sahkil temer sahaktal, péek óol, k’ux óol recelar sahkab escondite sahkab guarida sahkil fobia sahkil temor sahkil terror sahkil, sahakil miedo sahlu’um, meeten keep pendejo sak blanco sak boox, sak éek’, boonil ch’o’ gris sak che’eh, k’as che’eh sonrisa sak chíik calandria sak chíik cenzontle sak óol, soot’ot pulmón sak p’o’ jabón sak pile’ental, saktal palidecer sak t’ah, buy ich catarata sak taak’in plata sak tso’ots, sak pool cana sak xikin tigrillo sak, hanil limpio sak’ab kool cañarroza sak’ab, ch’uhuk sak’ab caña de azúcar sakam, huuch’ masa sakil blancura sakil he’ clara sakkun blanquear sam ch’ooh azul cielo sam chak rosa (color) sam chak rosado sam k’aan amarillo claro sam nikte’ rosa sam ya’ax verde claro sat óol apendejar sat óol atarantar sat óol atontar sat óol aturdir sat óol desfallecer sat óol xa’ak’ pahal. confundir sawin malla sayab fuente natural sayab manantial sayab ha’ fuente artificial se’en catarro se’en gripe se’en tos se’en, se’en kaal toser séeb enseguida séeb raudo séeb urgente séeb, háan pronto séeb, péeka’an listo séeb, péekla’an, séeba’an veloz séeb, séeba’an, chich hach chich rápido séeb, séebil, chich, chichil intensidad séeb, sséebil, séeba’an prisa séeba’an de prisa séebal, tu séebal aprisa séebkun, lep’ óol aligerar séebkun, lep’ óol, chichkun apurar Seleektuun (espanto de piedra) Celectún si’ leña si’, mol che’ leñar si’ih acre si’ip delinquir si’ip faltar si’ip, pooch’, p’a’as ofensa si’ip, si’ipil, pooch’il, p’a’as ofender si’ipil, k’eban delito si’ipil, kuch culpa si’istal entumecer si’pil equivocación sib larva de carne síi, ts’aa donar síih regalar síih, antal, hóok’ol nacer síih, k’aam ofrenda síih, matan regalo síihil nacimiento síil, kaxáant descubrir síim moco síim mucosidad siin, xiit’, t’iin, haay, haykun extender síina’an escorpión síina’an (buthus occitanus) alacrán síinik hormiga siip’ roncha síis óol, oka’an se’en resfriado síiskun helar síiskun, síistal congelar síiskun, síistal, ke’eltal enfriar síit, p’iit salto síit’ óok’ot jarana síit’, p’iit saltar síit’, pa’ muuk’, pompom síit’ retozar síit’, péek palpitar síit’, puul, p’iit brincar síit’, puul, p’iit brinco sikil p’uus ajonjolí so’oy gallinero sob sobrino sob (x) sobrina sohol basura sook’, so’ok’ fibra sóol he’ cascarón sóol ich, paach ich párpado sóol, maak carapacho sóol, ooxel costra sóol, paach concha sóol, paach corteza sóol, piix vaina sóon k’áak’, léets’ chamuscar soorot’, sot’ot’ bofe soorot’, sot’ot’ bronquio soot sonaja soots’ murciélago su’, piim, chehekbal, kokohekl, chechehekl tupido su’uk césped su’uk paja su’uk zacate su’uk, xíiw pasto su’uk’in ayunar su’uk’in ayuno su’uts’ muliix limón agrio su’uts’ pak’áal naranja agria su’uts’, pah agrio su’uts’kin, pahkun agriar su’utsil, subtalil ridículo sublak, subtal vergüenza sublakkun, sublakkin avergonzar suhuy virginidad suhuy, ch’úupal ma’ ta’alki’ (x) virgen suk’taah acostumbado sukkin ba’alche’o’ob domar suku’un hermano mayor suuhuy, xlo’bayan, xlo’bayen, ch’úupal doncella suuk domesticado suuk manso suuk, suuka’an dócil suuk, suukil costumbre suukkin amansar suuktal, suuktah habituar suum cuerda suum soga suup’ cerca (muro) suup’, koot cerco suut devolver suut retornar suut retorno suut, balak’, walak’ volver suut, ch’eet virar suut, k’eex convertir suut, pirin suut girar súut, súutuk instante súut, súutuk momento suut, taal regresar suut, walak’, balak’ voltear súutuk rato t’aab, hoop activar t’aab, hoop avivar t’aab, hoop encender t’aaham callo t’aaham juanete t’áal k’u’ ahorro t’aan habla t’aan hablar t’aan idioma t’aan lengua t’aan lenguaje t’aan llamada t’aan llamar t’aan vocablo t’aan tu paach intrigar t’aan, a’al invitar t’aan, a’al tuukul, ts’aa tuukul opinar t’aan, k’iben t’aan mensaje t’aan, t’aanbah, t’aanbail convocar t’aan, t’aanil palabra t’aan, ts’aa t’aan información t’aan, ts’aa t’aan,a’al ts’aa ohéetbil informar t’aan, tsikbal conferencia t’aan, tsikbal conversación t’aan, tsikbal conversar t’aanbail; k’iin ku ya’aliko’ob yan u yilkuba máako’ob ti’ hunp’éel tu’ux. cita t’aant’an pool, t’aant’an ho’ol delirar t’aaw, chan t’eel; kuluul pollo t’eel (h) gallo t’eet’ cadera t’eet’ pelvis t’i’il surco t’i’il, k’aal trabar t’iin aak’ frenillo t’iin, siin tensar t’íinchak’ háanchak’ balak’ ook bicicleta t’iit’, t’iit’tal empachar t’o’ol a pach espina dorsal t’o’ol pak’ escarpa t’o’ol, tsool columna t’o’olol pu’uch, t’o’olol paach vértebra t’o’ona’an, ma’ muuk’il débil t’óoch picado t’óoch, chi’ picar t’óochpahal tropezar t’ooh, buut’ envasar t’ooh, t’aah, ch’aah, ts’iib filtrar t’ool lagarto pequeño t’óon pierna t’oonkin, sublakkun humillar t’oontal, máan óol decaer t’oox repartir t’oox, haats, buh, xoot’ dividir t’u’ul conejo t’uchkin agachar t’úubul k’iin, bin k’iin atardecer t’úubul k’iin, bin k’iin, chíinil k’iin ocaso t’uuch moño t’úul beh, t’úut’ul beh vereda t’uup meñique (dedo) t’uut’ loro t’uut’, kéel cotorra t’úut’ul beh brecha ta’ caca ta’ cagada ta’ cagar ta’ defecar ta’ estiércol ta’ mirada ta’ mierda ta’ koh sarro (de los dientes) ta’ pool caspa ta’ xikin cerúmen ta’ab sal ta’ak archivar ta’ak encubrir ta’ak preservar ta’ak, baal esconder ta’ak, k’aal retener ta’ak, kuup almacenar ta’ak, mak chi’ disimular ta’ak; kalan, kanan guardar ta’an cal ta’an ceniza ta’ant calcinar ta’kih bagazo (de henequén) táab mecapal taab, taak’ injertar táabal, tak’moots arraigar táah awat, chi’ibal ok’ol alarido táah che’, náax che’ tea táah nohoch descomunal táah nohoch, hach nohoch gigante táak che’, tóohche’ apuntalar taak, k’uchul, u’ul eyaculación taak, ts’íibol, k’áat ansia taak, ts’íibol, poochil deseo taak’ adherir taak’, heets’, akkun fijar taak’, nuup anexar taak’, paak’, haats’ pegar taak’, tsaay aglutinar taak’, u tsu’utsuhool yéetel kib wáa uláak’ soldar taak’in dinero taak’in moneda taak’in, noh kaah capital taakil hanal apetito taaktal xeh náusea taaktal, taakkun, taahkun excitar taal, k’uchul, u’ul, kóohol eyacular taal, náats’al, biin acudir taal, taah venir taam abismo taam hondo taam profundo taam, hool hach taam sima táaman, táamne’el hígado táan, aktáan, táan pool, táan ho’ol frente táan, táanil, aktáan delante táan, tu táan presencia táanichahal, máan táanil avanzar táanil anterior táanil, táanih, yáax antes táanilkun adelantar táanilkun adelante táankab patio táankab, paachil afuera táankelem (h), lo’bayam (x) adolescente táankelem, táankelen doncel táankelem; paalitsil mozo táankelemil (h), lo’bayanil (x) adolescencia táankelemil, xi’ipalil juventud masculina táankelen, táankelem mancebo táanxel kaahil foráneo táanxel máakm táanxel kaahil, ts’ul extranjero táanxelil forastero táas iit culero táas iit pañal taas, púut traer taat, lakbal, síistal, olomtal cuajar taat, síistal cuajo taatak xeh asquear taats’, toh recto táax, babayki, hahalki liso táax, táats’ llano táaxkun allanar táaxkun aplanar táaxkun, míis arrasar táaxkun, táats’kun, tohkin nivelar tah che’ antorcha tahal hanal, tahal o’och digestión tahal hanal, tahal o’och, éemel o’och digerir tahal, tahankun, tak’antal madurar tak hasta tak ho’ol, tak pool quejarse tak pool, tak ho’ol acusar tak pool, tak ho’ol delatar tak pool, tak ho’ol querella tak pool, tak ho’ol, a’al denunciar tak t’aan inducir takal t’aan discordia takchalak, chíikba bambolear tamali’, to’obil holo’och tamal taman borrego taman oveja taman, piits’ (gossypium herbaceum) algodón tan in estoy tat denso tat, lolomki espeso tatal k’ab tantear (con la mano) te’ela’, waye’ aquí te’elo’ ahí te’ex ustedes teech tú (personal) teech usted teek manatí teek ch’íihil, póot ch’íihil avejentar téen, -máal, -puul vez téenek huasteco teep’ cobertor teep’ cobija teep’ sábana teep’, baal abrigar teet, yéey seleccionar téet, yéey elegir téet, yéey, xíix escoger Telchak (raíz de mangle) Telchac teléebits’ióo televisión Tenaab (lugar de nenúfares) Tenabo Tenahtsiik (casa de hiladeros) Tenosique tep’ ich, pix ich máscara tep’ kimen amortajar T-Ho’ (lugar de cinco) Mérida ti’, tu, waye’ en este (esta) ti’i, te’elo’, tolo’ allí ti’il, tia’al propiedad ti’its, tu’uk’ esquina ti’its’, tu’uk’ ángulo tia’al para tia’al propio tia’alint, ch’a’ apropiar tia’altal adueñarse tihil, bobóohki seco tihil, tihinkun secar tiip’, tíip’il, máan, píit máan exceder tíit, tíil vibrar tíix ha’, chaal enjuagar tikin sóolba pelagra tip’ix k’áak’ chispa tip’ix k’áak’ chispear T-K’áax (lugar del bosque) Tekax to’, teep’ envoltorio to’, teep’, wool envolver to’on nosotros (nosotras) to’otol rústico to’otop atormentar to’to’op maltratar toh momoto (animal) toh oolal salud toh, taats’ directo tohkin alinear tohkin, taats’, tats’kun enderezar tohol importe tohol precio tohol valor tok iim, tok chu’uch, luk’s chu’uch destetar tok’, tok’ tuunich pedernal tolo’, te’elo’, ti’i allá tomoh chi’, tomok chi’, tomox chi’ agüero tomoh chi’, tomok chi’, tomox chi’ augurar tomoh chi’, tomox chi’ agorar tomok chi’ presagiar tooh in wóol estoy bien tóohche’, áantah apoyo tóok abrasar tóok quema tóok pay, háan pay arrebatar tóok, elel , t’aab incendiar took, luk’s, tseel quitar took’ sangría took’, k’i’ik’ankil sangrar tóolok basilisco toon guardapolvos toon tsíimin, xiibil tsíimin potro toop chingar toop problema toop tormento toop, loob, k’aas desgracia toop, loots’, náahal vencer tóop, sikil pepita de calabaza tóop’, xíitil, hóok’ol, tóop’ol brotar tóos ha’, tóosa’ llovizna tóos ha’, tóosa’ lloviznar tóos, póos polvear toot mudo topo friega topo joda totohk’e’ cacarear totohk’eb, totok k’eb cloquear ts’a’ah dar ts’a’ay colmillo ts’aa aportar ts’aa colocar ts’aa conceder ts’aa usar ts’aa ba’ax k’abéet abastecer ts’aa chu’uch amamantar ts’aa chúumuk wáa ba’ax centrar ts’aa mahan alquilar ts’aa ohéetbil, men ohéetbil divulgar ts’aa óol, k’uub óol dedicar ts’aa óol, u’uy atender ts’aa tu’ux wenel máak aposentar ts’aa uk’ul abrevar ts’aa xanab, taak’ xanab calzar ts’aa, antal producir ts’aa, k’a’ay ofrecer ts’aa, k’uub conferir ts’aa, k’uub depositar ts’aa, k’uub otorgar ts’aa, suuk uso ts’aa, taak poner ts’áaba chichi, ma’ tu p’atkuba resistir ts’aabil ba’al yóok’ol uláak’. aplicar ts’aak curar ts’aak intoxicar ts’aak medicar ts’aak medicina ts’aak remedio ts’aak, ba’al ku kiimsah veneno ts’aal, peets’ presionar (físicamente) ts’aal, taak’ estampar ts’áam par de zapatos ts’aam, buul, búulul, tomchahal hundir ts’aam, suul remojar ts’aam, t’uub, buul sumergir ts’ak máak ts’ak yah médico ts’akik curación ts’almuy saramullo (planta) ts’ats’aak, may ku ts’aak k’oha’an. doctor ts’e’ets’ek, p’íit porción ts’eeb bizco ts’eeh, ts’iil, p’eel mondar ts’eh na’ tía ts’eh yuum tío ts’i’ óol, tuukul imaginar ts’íib escribir ts’íib redactar ts’íib registrar ts’íib (x) secretaria ts’íib ku bin táanil ti’ hunp’éel k’aaba’ tia’al u ye’esik xiib yéetel chéen huntúul wáa hunp’éel. el (artículo) ts’íib anotar ts’íib, ts’íibil escritura ts’iibil hu’un carta ts’íibol figurarse ts’íibol, pooch antojo ts’iibol, poochtal ambicionar ts’íibol, poochtal ambición ts’íibol, taak, k’áat apetecer ts’íibol, yaanyan anhelar ts’iibol, yah óol envidiar ts’iik afeitar ts’iik rasurar ts’íik bravo ts’íik feroz ts’íik (h) zurdo ts’íik (x) zurda ts’iik ba’alche’ fiera ts’iik, k’oos, k’oliskun, noroch k’oos, norot’ k’oos rapar ts’íikil, p’u’uhul coraje ts’íil, súus, k’oos pelar ts’íin, ts’íim yuca ts’iip, p’e’es desollar ts’iis relación ts’iis, naach’, taal coito ts’iis, t’aak violar (deshonrar) ts’ipit (x) anillo ts’its’ianki piar ts’o’ok, ts’o’okol concluir ts’o’ok, xu’ul acabar ts’o’okih, ts’oka’an ya ts’o’okol conclusión ts’o’okol consumar ts’o’okol terminar ts’o’okol beel boda ts’o’okol beel casamiento ts’o’okol beel casar ts’o’okol beel matrimonio ts’o’okol bel nupcias ts’o’oks, xu’uls, ch’eeh, kíims exterminar ts’o’om cerebro ts’o’om seso ts’o’omel baak médula ts’ono’ot cenote ts’ook, xuul final ts’oon arcabuz ts’oon arma ts’oon carabina ts’oon disparo ts’oon escopeta ts’oon fusil ts’oon fusilar ts’oon rifle ts’oon, chuuk caza ts’oon, p’uuh caceria ts’oon, p’uul, chuuk cazar ts’oop, oks zampar ts’óopol, k’áalal atollar ts’oot, huup, chook’, oks, kaap meter ts’ooy, ts’o’oyol, bek’echtal, bi’ich’tal enflaquecer ts’ooy, ts’oya’an, bek’ech, cholo’op flaco ts’ooy, ts’oya’an, bek’ech, cholo’op magro ts’op che’ estaca ts’op ta’, tsop íich’ak uñero ts’ots’op loom acribillar ts’ots’opkil, ts’ots’opkih atolladero ts’u’uba, ts’u’ubankun suavizar ts’u’ut avaro ts’u’ut egoísta ts’u’ut tacaño ts’u’uts beso ts’u’uts’ besar ts’u’uts’ fumar ts’u’uts’, chu’uch succionar ts’u’uts’ukin, sulbankúun ablandar ts’unu’un chupaflor ts’unu’un colibrí ts’uul caballero ts’uum, ts’úumul deshinchar tsaa demanda (consumo) tsáab cascabel tsáab kaan vívora de cascabel tsaah freír tsaats lonja tsaats manteca tsaats, polkil empella tsaats, polokil grasa tsaay añadir tsaay, taak’ empatar tsaay; na’at atinar tsahbi bak’ bistec tsak’ charal tse’ek discurso tseek predicar tseek, tse’ek sermón tseek’, baakel pool cráneo tséel a lado tséel al lado tseel, haats separar tseel, luk’s restar tséel, tu’uk’ rincón tséel, xáax costado tséel, xáax, háal lado tseem pecho tseemil ch’íich’, sak bak’, tseem pechuga tséen criar tséen hanal alimentación tséen, kuxkin mantener tséen, láat’ sustentar tséen, polokkin, polokkun cebar tséen, tsaa hanal alimentar tsel nook’, pit nook’, luk’s nook’, chaknúul encuerar tsel xanab, luk’s xanab descalzar tselek, baakel t’óon espinilla tselek, baakel tselek tibia tsi’ikbil bak’ yéetel u xa’ak’ salpicón tsiik honrar tsíik izquierda tsíik k’ab mano izquierda tsíil, tíich’ hebra tsíimin tapír (animal) tsíimin caballo tsíits ha’ bendecir tsikbah, tsikbal charla tsikbal departir tsikbal ich ka’atúul máako’ob diálogo tsikbal, t’aan platicar tsikbal, tsibalil cuento tsikbal, tsool narrar tsikbal, tsool, a’al relatar tsikbe’en digno tso’ots pelo tso’ots, tso’otsel pool, tso’otsel ho’ol cabello tsol t’aan intérprete tsol xíimbal desfilar tsol xikin aconsejar tsol xikin consejero tsol xikin, ts’a nu’uk, ch’a’ nu’uk orientar tsolk’in almanaque tsool acomodar tsool adaptar tsool clasificar tsool describir tsool escorar tsool explicar tsool orden tsóol desarrollar tsool, k’es t’aan, u su’utul hunp’éel t’aan ti’ uláak’. traducir tsool, t’o’ol fila tsool, tsol t’aan explicar tsuub agutí tsuub, t’u’ul liebre tsúuk parque tsuuk, chíin buche tsuuk, nak’ panza tsuuk, tso’ots tsíimin crin tsuuk, tsuukel, nak’ estómago tsuum mechón de pavo T-Tsíimin (Tierra de tapires) Tizimin tu heel k’iin hasta la vista tu heel k’iin hasta luego tu ka’atulil, le ka’peel ambos tu taal u sáastal aurora tu’ apestar tu’ apestoso tu’, tu’ha’an, k’aas, k’aasa’an podrido tu’, tu’il, book hedor tu’tal, tu’tah podrir tu’tal, tu’tah, book’ podrir tu’u’lu’um (lugar en la isla de los conejos) Tulúm tu’ub, p’aat olvidar tu’ubul, sa’atal equivocar tu’upul, muk’yah agonizar tu’ux dónde tu’ux ku le’ebe nook’ tendero tu’ux ku pa’ak’al hats’uts loolo’ob yéetel hats’uts che’o’ob. jardín tu’ux ku yúuchul koonol expendio tuch’ (x) sonaja de calabazo tuch’ub señalar tuchkiin abultar tuk’ cocoyol tuk’ trébol tuk’ub hipo tuláak k’iin otro día tuláakal todos tuláakal ba’al ku kanik yéetel ku ka’ansik máak. cultura tuláakal ba’al yaan yóok’ol kaab. ambiente tuláakal ba’alche’o’ob hilankil u máano’ob reptil tuláakal k’iin todos los días Tuliha’ (lugar de aguas grandes) Palenque tulix libélula tumen porque tumen, tu yo’olal, yóok’lal por tunk’ul tambor tunkuruchu, kulte’ buho tup k’áak’ (h) bombero tusbel ocupar tuskep vacilar túub saliva túub, háak túub escupir tuuch molleja tuuch ombligo tuuch’ub, e’es apuntar túuchul, háayal, ts’áamal posar túuk, múul, múuch’ tsúuk montón tuukul acordarse tuukul idea tuukul meditar tuukul mente tuukul pensamiento tuukul pensar tuukul reflexionar tuukul may fantasía tuukul u tukla’al wáa ba’ax táanil ti’ u meenta’al premeditación tuukul, na’at juicio tuukul, na’at razonar tuukul, oks óol creer tuukul, péek óol sospecha tuukul, yah tu yool afligido tuukul, yah tu yool triste tuul desbordar tuul rebosar tuul k’i’ik’ hemorragia túulis, chika’an chúuka’an entero túulis, tuláakal, chuka’an total túulis, tuláakal, láah, bul todo túum probar túum prueba túumben nuevo túumen ya que túun donde túunbenkun actualizar tuunich piedra tuunich ch’ooh, k ’áak’ ch’ooh azul turquesa tuunkuy calcañal tuunkuy talón túunt catar tuup apagar tuup arete tuup borrar tuus chasco tuus engañar tuus engaño tuus fingir tuus mentir tuus mentira tuus, toop traición tuus, toop traicionar tuux difundir tuux hoyuelo túux enviar tuux (x) guajolota tuux (x) pava (hembra) túux t’aan, túuxbil t’aan recado túux, tusbeel mandar túux, túuchi’ remitir túuxt despachar T-Xiib (Lugar de hombres) ciudad del Carmen u báabaxta’al xch’up mancillar u baakel keléembal omóplato u bak’el k’éek’en carne de cerdo u bak’el kaan carne de serpiente u bak’el kaax carne de gallina u bak’el kéeh carne de venado u bak’el t’u’ul carne de conejo u bak’el taman carne de cordero u bak’el úulum carne de guajolote (pavo) u bak’el wakax carne de res u beel wakax k’áak’ riel u beeta’al hunp’éel ba’al he’ex u nu’ukulil tu’ux ts’a’abale’. amoldar u beil, u behil dirección u bin u kahnáalilo’ob hunp’éel kaah despoblar u bo’onol wáa ba’ax yéetel ta’an yétel ha’ lechar u buul máak yéetel taak’in. apostar u háal k’aak’náab, u chi’ k’áak’náab costa u hach ma’alobtal máak wáa he’ ba’axake’. auge u hanal máak oka’an k’iin cenar u heel nook’ muda de ropa u heel, heela’an divergente u hela’anil t’aan ku síihil ti’ u na’ t’aan dialecto u ho’ol nah tejado u huum kaal, t’aan voz u k’a’alah waacho’ob tu mahilo’ob. acuartelar u k’aab muliix jugo de limón u k’aab pak’áal jugo de naranja u k’aabil ki’ vino tinto u k’áasil nah aposento u k’áaxil kaah, u lu’umil kaah ejido u k’iini táan u báaxlaantkuba ba’alche’o’ob. brama u k’uux yik’el che’ wáa nook’. apolillar u ka’ meenta’al wáa ba’ax repetir u ka’analil alteza u ka’analil altura u ki’imak óol k’iin kaba’ feliz cumpleaños u koh ch’íich’, u ni’ ch’íich pico de ave u kúuchil ta’ letrina u kúuchil tu’ux ku ko’onol ha’ ku káalkunsik máak taberna u kúuchil tu’ux ku ko’onol wa ku meyahta’al k’at. alfarería u kúuchil tu’ux ku kutal ta’ máak. bacín u kúuchil tu’ux ku ta’aka’al wáa ku líi’sa’al hu’uno’ob. archivo u kúuchil tu’ux ku ts’a’abal nook’ ropero u kúuchil u báaxta’al boola’ wáa wóolis. cancha u kúuchil u meenta’al ba’alo’ob fábrica u kúuchil u meenta’al ba’alo’ob yéetel che’ carpintería u kúuchil u pa’ayal wakax ruedo u kúuchil wáa u nahil tu’ux ku ta’aka’al ba’alo’ob. bodega u meenta’al hunp’éel ba’al he’ex uláak’e’. copiar u meenta’al ka’atéen hunp’éel ba’al duplicar u meenta’al wáaba’ax yéetel ya’abach muuk’ violencia u meyah máako’ob ku meentko’ob ba’alobb yéetel u k’abo’ob bey xan yéetel u mehen nu’ukulo’ob. artesanía u mulixil u pool máak rizo u n’ukul tia’al u p’o’obol k’ab lavabo u n’ukul tu’ux ku pahkúunsa’al he’; u n’ukul tu’ux ku ts’a’abal mehen paalal ma’ k’uchuk u k’iinil u síihili’. incubadora u nah k’éek’en, kuuchil tu’ux ku k’a’alal k’éek’en. chiquero u nahil koonol ts’aak farmacia u nahil koonol ts’aak, u nahil wáa u kúuchil tu’ux ku meenta’al yéetel ku ko’onol ts’aako’ob. botica u nahil tu’ux ku k’a’alal wakaxo’ob yéetel xan tsíimino’ob. establo u nahil tu’ux ku káaltal yéetel ku yóok’ot máak. cabaret u nahil tu’ux ku much’tal máako’ob u yohelo’ob ya’ab ba’al. academia u nahil tu’ux ku yúuchul ts’iis. burdel u nahil wenel dormitorio u ni’ polok chooch apéndice u nu’ukbes, tsool, ts’aa un’uk, a’al declarar u nu’ukul hóohochil tu’ux ku láala’al wáa ba’ax. molde u nu’ukul tu’ux ku ts’a’abal hanal wáa he’ ba’axak tia’al haantbile’ plato u nu’ukul tu’ux ku ts’a’abal taak’in monedero u nu’ukul tu’ux ku ye’esa’ah koonol. aparador u nu’ukul tu’ux ku yúuchul p’o’ batea u nu’ukul u bisa’al wáa u li’isa’al ts’aak. botiquín u nu’ukulil u ta’aka’al taak’in alcancía u nu’ukulil u ts’a’abal sohol wáa u kúuchil tu’ux ku pu’ulul. basurero u p’áatal máak he’elel wáa wenel ti’ k’aax. acampar u p’áatal mina’an wáa ba’ax escasez u p’iisil mil meetroso’ob kilómetro u piixil ich antifaz u sa’asa’al u si’ipil máak. amnistía u ta’anil lool ts’o’ok u k’antal polen u táaxil u yóok’ol pak’ik nah azotea u tia’al suyo (suya) u tohol mahan alquiler u ts’a’aba yohéeta’al hunp’éel ba’al. avisar u ts’a’abal wáa u meyah túumben ba’al estrenar u ts’íibil ba’alo’ob ucha’an, ku meenta’al ti’ hunp’éel kaah, ba’alo’ob yaan yéetel ba’alo’ob. monografía u ts’íibil tuláakal huum ku ya’ala’al ken t’aanak máak. abecedario u ts’íibil tuláakal huum ku ya’ala’al ken t’aanak máak. alfabeto u ts’íibil u kuxtalil huntúul máak. biografía u ts’íibta’al wáa ba’ax yóok’ol che’ xilografía u ts’íibta’al wáa u bo’onol u yoochel hunp’éel ba’al dibujar u tse’elel u ye’el u keep ba’alche’ wáa xiib castrar u tsikbalil wáa u xookil ba’ax ucha’an historia u tsuukel wakax meenta’an tia’al haantbil mondongo u un’ukul tu’ux ku ts’a’abal kayo’ob. acuario u xéexet’al che’, tuunich wáa uláak’ ba’alo’ob astilla u xikiin k’aak’ encendedor u xo’otol u ye’el u keep ba’alche’ wáa may capar u xookil u ha’il yóok’ol kaab hidrografía u xookil u wíinklil máak. anatomía u xookil yóok’ol kaab geografía u ya’ala’al tu’ux yéetel ba’ax k’iin kun u yiluba máako’ob; t’aanbail. citar u yaak’ peel clítoris u yaakunta’al táanxel kaahil xenofilia u yaakunta’al táanxel kaahil xenofobia u yawat taman balido u yokolta’al máak tumen u yéet máakil secuestrar u yoksa’al hunp’éel ba’al ti’ uláak’ ingerir u yúuchul loob accidentar u’ul, k’uchul, kóohol llegar u’ulab huésped u’ulab, xíimbal visita u’uy escuchar u’uy oir u’uy sentir u’uy t’aan acatar u’uy t’aan obedecer u’uyba nohchil, u’uyba noh ba’al presumir uh luna uk siete uk’ piojo uk’ tomar (líquidos) uk’ah sed uk’ul beber uk’ul desayunar uk’ul desayuno uk’ul tu yóo’lah uláak’ máak brindar uk’ul, uk’uh bebida uklahun diecisiete uláak’ otro un’ukul ku síiskuntik ba’alo’ob refrigerador un’ut’ angosto unah, páahtal posible utia’al de utiúu (canis latrans) coyote uts acreditar uts amable uts bisbah yéetel he’ máaxake’. amistad uts tu yich apasionar uts tu yich, uts tu t’aan afición uts, utsil virtud utsil amabilidad utsil bondad utskiin corregir utskin acondicionar utskin ataviar utskin rectificar utskin remediar utskin reparar utskin nook’ zurcir utskin, ma’alobkin arreglar utskin, túumbenkun remozar utskinah hojalatero utstal sanar utstal, tohtal óol sanar úuchben antaño úuchben baako’ob wáa sóolo’ob kimen máako’ob wáa ba’alche’o’ob fósil úuchben, laab antiguo úuchben, laab añejo úuchbenil antigüedad úuchbental añejar úuchbental, ch’iihil caducar uuchul realizarse uuchul tener oportunidad úuchul acaecer úuchul acontecer úuchul suceso úuchul suscitar úuchul, máan suceder úukum soots’ vampiro úukum, tsuutsuy, sakpakal paloma úul faringe úul, kaal yugular úul, u beel hanal, u behil hanal esófago úul, yúul traquea úulum tso’ (h) guajolote úulum, tso’ pavo úumbal balancear úumbal, úumbah, pik’ mecer úuntulis botón (de flor) úuntulis, úunturis capullo uusáan (x) salpullido uust soplar uuts, uts máak benévolo úuts’, úuts’ben, ch’a’ book oler úuts’ben, uuts’, ch’a’ book husmear Uuyut’aan (lugar donde no se entiene nada) Yucatán uyok’ol chi’ibal peek’ aullar wa interrogación wa o (conjunción) wa ba’ax algo wa hayp’éel alguna wa ma’e no (condicional) wa maax aguien wa maax alguno wa’akun, líik’s, meent edificar wa’akun, tohkin, t’echkun erguir wa’akun, wa’atal inmovilizar wa’atal, he’elel estacionar wa’atal, wa’akun, he’elel paralizar wa’atal, wa’akun, he’elel parar wa’atal; xu’ulul, níikil, nikkun estancar wáa, wale’, úuchak, úuchak, binaki’ quizá waach’ desabrochar waach’, cha’ desatar waach’, wach’k’ahal, k’áaxil, tirix ta’ diarrea waah pan waah tortilla waak’ detonar waak’ urdir waak’ k’áan urdir hamaca waak’, ba’al ku dinamita waak’, wáak’al, tuup’ estallar waak’, wáak’al, xíik, xíikil explotar wáak’al, tip’ix crepitar wáak’al, waak’ explosión waal (x) hija waats’, wuuts’, koop, ch’ootol curva waats’, wuuts’, wuuts’ul doblez waax, ooch zorro wáay (h) brujo wáay (h), pulya’ah (h) hechicero wáay (x) bruja wáay (x), pulya’ah (x) hechicera wáay, ba’aba’al, ha’as óol fantasma wáay, ba’ba’al espanto waay, ma’as corroer wáay, pul ya’ah hechizar wáayt, pul ya’ah embrujar wach t’aan mexicano (idioma) wach t’aan náhuatl (idioma) wach wíinik azteca wach wíinik mejicano wach wíinik mexicano wach’ iit, k’áaxil canalera wach’k’ahal deshidratación wak seis wak’ reventar wak’ ts’oon, ts’oon disparar wakax ganado wakax res wakax yan u p’uus cebú wakax, ch’upul wakax vaca waklahun dieciséis walak’ hojear wale’ tal vez walk’ahal, tselk’ahal volcar wawa autobús waxak ocho waxaklahun dieciocho wayak’ visión entre sueños wayak’, k’ak’as náay pesadilla waye’, weye’ acá wayil, máasewáal, siknáal nativo wayile’, weyile’ autóctono wayúum huaya weech (dasypus novemcintus) armadillo week, tiix, láal, k’iit derramar wéel chaquiste weens adormecer weeret’ sabañón weet marca weet’ impedir weet’ prohibido weet’ prohibir weet’il prohibición weey querido weey (h), k’eech (x) amante wenekbal durmiente wenel, weneh dormir wi’ tubérculo wi’ih, taakil hanal hambre wi’it’, maaya wíinik aborigen wi’it’, maaya wíinik indígena maya wíinik yaan kok se’en ti’ asmático wíinik, máak individuo wíinik, máak, lu’um kaab humano wíinik, may hombre (humano) wíinikil humanidad wíinkil forma wíinkil, wíinklil armazón wíinkil, wíinklil, kukut, wíiklal cuerpo wíinklil, wíinkilil organismo wiits, noh k’aax, múul montaña wiits, pu’uk sierra wiits, tiits’ salpicar wiits’ pringar wiix mear wiix orina wiix orinar wits tu’ux ku hóok’ol k’áak’ wa ba’ax k’iin. volcán wo’ pitahaya wo’oh zumbido wol k’ab, tap’ k’ab puño wol poch’ cantil (animal) wool, wóolis bollo wóol, wóolis globo wóolis bola wóolis círculo wóolis redondo wuts’k’alak, wuwuts’ki, ma’ chichi’ flexible wuuts’ doblar wuuts’, koots’ arrollar wuuts’, looch, p’uun arquear wuuts’, paak pliego wuuts’il nook’ alforza xa’ak, péeks, chíikt revolver xa’ak, ts’aaxa’ak condimentar xa’ak, xa’ak’kun barajar xa’ak, xe’ek’ revoltura xa’ak’ condimento xa’ak’ ingrediente xa’ak’ recaudo xa’ak’, xe’ek, ya’ach’ mezcla xa’an huano xa’an palma xa’an palmera xa’an, bóom guano xa’anil nah, paasel jacal xa’axak’ pool despeinar xa’ay bifurcación xa’ay, tóoxche’ horqueta xaab trasplantar xaab, taab, hulbe’en resembrar xáach, xáache’b peinar xáache’b peine xaak, p’ool ampolla xaak, xúuxaak canasta xáak, xúuxak cesto xáak’ab paso xaankun, p’áatal paachil atrasar xáantal demorar xáantal perdurar xáantal tardar xáantal, úuchbental durar xaay chi’, tu’ux ku táak’al wáa ba’ax. comisura xaay, xa’ay cruce xamach comal xaman norte xaman, ti’ xaman boreal Xamanha’ (agua del norte) Playa del Carmen xanab calzado xanab sandalia xanab zapato xanab, xanab k’éewel alpargata Xapo’o Japón xapo’o t’aan japonés (idioma) xapo’o wíinik japonés xe’ek ensalada xe’ek’ revoltillo xe’ep’, le’ep’ pellizcar xeeh vomitar xeeh vómito xéek montura xéet; xéet’el, káach, xoot fragmento xéet’ nook’ tia’al u yúuchul cho’ paño xeet’, tsi’ik destrozar xéet’, xóot’, búuh, ts’íit raja xéet’, xóot’, yala’ retazo xéexet’al añicos Xelha’ (Lugar donde se esparce el agua) Xelhá xet’ parte xet’ óol, náaks óol, ts’íikil desesperación xi’ipaal niñez xi’ipal, táankelem joven xiib desvanecer xiib macho xiib masculino xiib varón xiib (h) hombre (vaón) xiib maanal ti’, huntúul u yichamo’ob wáa yatano’ob. polígamo xíib, xi’ix mukuy erizar xiibil viril xiibil ba’alche’ macho (animal) xiibil tamaan (ovis aries) carnero xiibil wakax toro xiibil wakax (bos indicus) buey xiich’ tendón xiich’, muuk’, bak’ músculo xiik lah bofetada xiik’ ala xiik’ axila xiik’ sobaco xíimbah, xíimbal visitar xíimbal máak, meeyhil máak (h) peón xiimbal, bin marchar xíimbal, máan paseo xíimbal, máan transitar xíimbal, xíinbah caminar xíinbal, xíinbah ambular xíinbal, xíinbah, máan andar xíinxinbal peregrinar xíiw hierba xíiw yerba xiix, yala’ desperdicio xiix, yala’ sobra xiixkun astillar xik’nal volar xik’nal vuelo xikin oído xikin oreja xikin, ook, k’a asa xikin, ook, k’ab asidero ximbal irse ximbal, biin dirigir ximbal, máan pasear xok k’iin cabañuelas xolkin, xóol píix arrodillar xoltal, xoltah, xolkin hincar xóob, xuuxóob silbar xóob, xuuxóob silbido xook clase xook cuenta xook enumerar xook lección xook lectura xook leer xook número xook, kaanbal estudiar xook, ts’aa sumar xook, tsikbal, a’al contar xookilil numeración xóolte’ bastón xoot operar xoot, luk’s amputación xoot, xoot’ amputar xóot’ tramo xóot’ nook’ trapo xóot’, káach, xéet’, kóots, háat trozo xoot’, kúul mutilar xóot’, xéet’, káach, kóots pedazo xooy orzuela xot k’iin plazo xot kaal, k’up kaal, ch’ak, kúul kaal, luk’s kaal degollar xot’ beh atajo xot’ k’áax deslindar xot’ k’iin sentenciar xot’ k’iin, pul k’iin condenar xotob, xooteb, etsnaab cuchillo xpéelon espelón (planta) xtansia finca xtokoy baldío xtol, xtol che’ macana xu’uk, multun mojón xu’uk’, multun mojonera xu’uls, chéehs aniquilar xu’uls, ts’o’oks anular xu’uls, wa’akun interrumpir xukul (x) verdolaga xunáan (x), ko’olel señora xunáan, ko’olel dama xunáan, ko’olel matrona xuuch, chu’uch absorber xúuch, háap sorber xúuch, háap, luuk’ sorbo xuul meta xuul, ni’, ts’ook, p’iich extremo xuul, ts’ook límite xuul, ts’ook, naak fin xuul, xuul u lu’umil hunp’éel kaah frontera xuulubil taman cabra xuulubil taman chivo xuup consumir xuup derrochar xuup gastar xuup, ts’o’ok agotar xuux (vespa vulgaris) avispa xuux, paak’ xuux avispero xúux, xúuxaak canasto xuuxub chiflar ya’ zapote ya’ab abundancia ya’ab bastante ya’ab u ts’aik u yich wáa u yaal fértil ya’ab, ya’abach, ya’abil, nohochil cantidad ya’ab, ya’abal, múuch’ multitud ya’abkun multiplicar ya’abkun, nohochkun acrecentar ya’abkun, nohochkun aumentar ya’abkun, nuup’ agregar ya’abtal abundar ya’abtal, nohochtal propagar ya’ach’, chok’ (x), chok’ob sopa ya’ach’, xa’ak’ amasar ya’al mollera ya’ax verde ya’ax chich hun jade ya’ax p’aak tomate verde ya’axche’ ceiba Ya’axkaaba’ (Lugar del nombre verde) Yaxkaba ya’axkach mosca ya’axtal, áak’tal reverdecer yaab, pik’taan abundancia yaach aguijón yaach’ aplastado yaach’, yeets’, peets’ exprimir yaach’, yuuch’ deformar yaah grave yaah, chi’ibal, k’i’inam doler yaah, loob herida yaah, talam difícil yaah, yaakunah amor yaahtal agravar yaahtal, muk’yah, nohchil coma yaahtal, tu’tal infectar yaakun adorar yaakun afecto yaakun amar yaakun cariño yaakun enamorar yaakun yaabil, tsiik venerar yaakun, yaabil apreciar yaakuna’an, óota’an amado yaakunah aprecio yaakunah óol devoción yáal capa yaam, k’óom taam concavidad yáam, xiik, xiiki grieta yaan tener yaan, antal haber yáanal lu’um sótano yáanal lu’um subterráneo yáanal, yaalan, kaabah, kaabal debajo yaanyan, yaanyan k’áat súplica yáax k’aab yiim ko’olel wáa ch’upi ba’alche’ ku ts’aik ti’ u yaal. calostro yáax k’iin primavera yáax k’iin, noh k’iin sequía yáax xiib yóok’ol kaab. adán yáax, táanil primer yáax, táanil primero yaaxil al principio yáaxil en primer lugar yáaxkun, paybe’enkun anticipar yaayan k’áat rogar yah llaga yah óol aflicción yah óol pesar yah óol, k’a’a’hal iik’ arrepentirse yah óol, ts’íibol envidia yah óolt deplorar yah, chi’ibal, k’i’inam dolor yah, yahil loob lesión yahkun óol, subtal apenar yahtal llagar yak gato motés yal peek’ bazo yala’, xiix resto ye’el uk’ liendre yeeb neblina yeeb niebla yeeh filo yéetel, kux y (conjunción) yeh afilado yeh agudo yi’h, tak’aan maduro yi’ih espiga yi’ihankil, p’o’chahal espigar yich hu’un, táan hu’un página yiib, yaal, puuk’ derretir yiik arado yik’al k’áak’náab brisa yik’el gorgojo yiknal con él yiknal junto a él yiknal, yéetel con yo’och ba’alche’o’ob forraje yo’och mehen kaab jalea yo’om preñada yo’om, yo’omchaha’an, ko’ha’an en estado de yo’om, yo’omtal preñez yo’omkin, yo’omtal embarazar yo’omtal concebir yoochel he’ ba’axake’ retrato yóok’ol kaab universo yóol ts’oon bala yóol ts’oon cartucho yóol ts’oon munición yóol ts’oon; ts’oon, ch’iin tiro yóomtal, pahtal, su’uts’tal fermentar yoot’, peech’ peets’ compresión yoot’el k’eek’en tsaha’an tia’al jaantbi. chicharrón yuuch’ achatar yuuch’, yaach’ arrugar yuuk venadito yúul bruñir yuum nohoch yuum, halach wíinik, tatich, nohochil jefe yuum, taat, nohoch máak señor yuum, taat, taatáa padre yuum, taat, taatáa papá yuum, yuumil, ts’uul amo yuumil wakaxo’ob ganadero yuumil, nohchil dueño yuumtsil Dios padre yúuntun honda yuuy lunar (de la piel) yúuyum yuya (animal)